Περί σοσιαλδημοκρατίας…

1. Η σοσιαλδημοκρατία «κλασσικού τύπου», δηλαδή η παραδοσιακή σοσιαλδημοκρατία που ξέρουμε από την Ιστορία και την πολιτική πρακτική, φθίνει σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Το παράδοξο είναι ότι φθίνει επειδή έχει …κερδίσει στα περισσότερα σημεία της παραδοσιακής πολιτικής και ιδεολογικής ατζέντας της.

Μοιάζει με σωματείο που περίπου ολοκλήρωσε τον σκοπό του και βαίνει προς αυτοδιάλυση.

Για τον λόγο αυτό η επιμονή και προσκόλλησή της στο παραδοσιακό πρόγραμμά της την κάνει να συγκλίνει προς τον μετριοπαθή φιλελευθερισμό, έτσι ώστε στο εκλογικό σώμα να εμφανίζεται ως προσχωρούσα στη συντήρηση.

Αυτή η τάση την εξαερώνει στα μάτια του εκλογικού σώματος.

2. Αν η θέση αυτή είναι σωστή, τότε λογικά προκύπτει ότι η σοσιαλδημοκρατία στις μέρες μας οφείλει να «εκσυγχρονιστεί» για να επιβιώσει.

Να εκσυγχρονίσει την ατζέντα –και γιατί όχι την ιδεολογία - της για να βρεθεί πάλι στην πρωτοπορία του φιλελεύθερου σοσιαλισμού και να γίνει έτσι θελκτική στην κοινωνία που προφανώς αναζητεί ρεαλιστικές λύσεις στα νέα και όχι στα ήδη λυμένα προβλήματά της.

Ας εντρυφήσουμε, λοιπόν, λιγάκι πάνω σε αυτή την γραμμή σκέψης μήπως και ανακαλύψουμε απαντήσεις σε ζητήματα που η τρέχουσα εξαιρετικά αφηρημένη συζήτηση φαίνεται ότι δεν μπορεί να δώσει.
3. Το φαινομενικά «παράδοξο» ότι η σοσιαλδημοκρατία χάνει σήμερα επειδή κέρδισε στο παρελθόν στα κυριότερα σημεία της πολιτικής και ιδεολογικής ατζέντας της στην πραγματικότητα δεν είναι καθόλου παράδοξο.

Απέναντι στο Τριτοδιεθνιστικό δόγμα είχε αντιτάξει το δικό της: Υπό τον απαράβατο όρο της αδιάκοπης δημοκρατίας και του πλουραλισμού σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής συγκρότησης επιδίωξε να καταπολεμήσει την ανισότητα, με βιώσιμους θεσμούς που διασφάλιζαν ταυτόχρονα την κοινωνική συνοχή.

Καταπολέμησε αποτελεσματικά τους κοινωνικούς μονισμούς (ταξικές δικτατορίες κλπ.) εμπεδώνοντας την συνοχή της πλουραλιστικής κοινωνίας, αντί να επιδιώξει την μονιστική προκρούστια λύση μιας μονοταξικής ή αταξικής ουτοπίας.

Ολόκληρη η ατζέντα αυτή έχει ευτυχώς γίνει ήδη κοινός τόπος στο σύνολο των Δυτικών χωρών και ιδίως των χωρών της Ευρώπης.

Την αποδέχεται ολόκληρο το δημοκρατικό φάσμα του πολιτικού συστήματος. Θεσμοί που εκφράζουν την ατζέντα αυτή, όπως είναι η καθολική κοινωνική ασφάλιση, η διασφάλιση της πολυκομματικής δημοκρατίας, τα εξισωτικά και αντισταθμιστικά συστήματα κοινωνικής μέριμνας στους τομείς της παιδείας και της υγείας, η προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη και τόσα άλλα, έχουν πλέον παγιωθεί ως οικουμενικές κατακτήσεις που ακόμη και οι συντηρητικότερες κυβερνήσεις δεν τόλμησαν να αμφισβητήσουν στα θεμέλιά τους.

Στο διάστημα αυτό ο νεοφιλελευθερισμός αρκέστηκε να δογματίσει – και πρακτικά να επιχειρήσει- ότι με την απορρύθμιση των λειτουργιών της αγοράς, οι στόχοι των παραπάνω θεσμών θα μπορούσαν να επιτευχθούν με μικρότερο οικονομικό και ελευθεριακό κόστος.

Η πρότασή του αυτή εν τούτοις δεν δείχνει να πετυχαίνει.

Δεν έχει, λοιπόν, έργο να επιτελέσει πλέον η σοσιαλδημοκρατία;

Δεν έχει λόγο ύπαρξης;
4. Αντίθετα, έχει ρόλο και μάλιστα συναρτημένο με την ιδεολογική ταυτότητά της. Η τρέχουσα ιστορική περίοδος προικίζει προνομιακά τον σοσιαλδημοκρατικό χώρο με νέους σπουδαίους ρόλους για ένα σημαντικό άλμα της ανθρωπιστικής διακυβέρνησης από εδώ και τώρα.

Τους ρόλους αυτούς δικαιωματικά τους διεκδικεί και δικαιωματικά της ανήκουν. Αυτούς πρέπει να αναζητήσει αντί να αναδιφά άκαρπα στο ένδοξο παρελθόν της. Ποιοι είναι αυτοί;
5. Για να αναγνωρίσουμε τους νέους αυτούς ρόλους, πρέπει πρώτα να αναγνωρίσουμε τα νέα ζητήματα που εμπίπτουν από ιδεολογικό δικαίωμα στην «αρμοδιότητά της». Υπάρχουν, όμως, νέα ζητήματα για την σοσιαλδημοκρατία ή μήπως απλώς έχουμε εκφάνσεις και συνέχειες κάποιων παλαιών και διαχρονικών τέτοιων ζητημάτων; Συνήθως εδώ γίνεται το κλασσικό λάθος της υπεργενίκευσης που αυτό οδηγεί σε θεωρητική αφλογιστία.

Μη ξεχνάμε ότι με συνεχείς αναγωγές σε ολοένα και γενικότερα ζητήματα σύντομα φτάνουμε στο αδιέξοδο μεταφυσικό συμπέρασμα του τύπου «δεν βαριέσαι, τα ίδια ήταν πάντα». Στη φιλοσοφία μια τέτοια μεταφυσική υπερβασία μπορεί να δίνει νόστιμες αφορμές για σκέψεις της πολυθρόνας.

Στην πολιτική όμως, αυτή εκτροχιάζει την σκέψη εκτός πολιτικού χώρου.

Γιατί η πολιτική είναι πράξη και όχι μεταφυσική της πολυθρόνας. Ας δούμε λοιπόν τι νέο έχει αποκαλύψει η τρέχουσα κρίση και εκείθεν ας σκεφτούμε τι ατζέντα επιβάλλει στην σύγχρονη σοσιαλδημοκρατία.

6. Με την αποφασιστική συμβολή της Σοσιαλδημοκρατίας η σύγχρονη κοινωνία μας έχει ανασυγκροτηθεί πάνω στη βάση ορισμένων θεμελιωδών θεσμών που εξασφαλίζουν σχετικά ομαλή κοινωνική συμβίωση.

Τέτοιοι θεσμοί είναι:

(α) Ο κοινοβουλευτισμός και γενικότερα η αντιπροσωπευτική δημοκρατία για να περιλάβουμε όλα τα επίπεδα πολιτικής συγκρότησης (τοπικό, εθνικό, υπερεθνικό).

(β) Το κράτος δικαίου.

(γ) τα δίκτυα κοινωνικής προστασίας (κοινωνική ασφάλιση, πολιτικές ρύθμισης της απασχόλησης, οι εξισωτικές πολιτικές για την παιδεία κ.ο.κ.).

Και (δ) απαρχές θεσμών διεθνούς διακυβέρνησης (ΟΗΕ, G20, G8, Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου κλπ.).

Είναι αλήθεια ότι στη πράξη, όλοι αυτοί οι θεσμοί εμφανίζουν ατέλειες, περιοδικές ή μόνιμες κρίσεις και ανεπάρκειες που δεν οφείλονται πάντα σε τεχνικά ζητήματα ή προβλήματα επαρκούς γνώσης ή αποτελεσματικών εργαλείων.

Σε πολλές περιπτώσεις η ανεπάρκεια ή αναποτελεσματικότητα των θεσμών οφείλεται σε συντηρητικές επιλογές προτεραιοτήτων και «δόσεων πολιτικής».

Για παράδειγμα, η πλειονότητα των νεοφιλελεύθερων κυβερνήσεων, ναι μεν δεν τολμούν να καταργήσουν τους θεσμούς κοινωνικής ασφάλισης, αμφισβητούν όμως στη πράξη τον αναδιανεμητικό χαρακτήρα τους, επειδή πιστεύουν στο δόγμα της ελεύθερης αγοράς σε ότι αφορά τις οριακές αμοιβές των συντελεστών της παραγωγής. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ο ρόλος της σύγχρονης Σοσιαλδημοκρατίας είναι να προωθήσει τόσο την αποτελεσματικότητα των θεσμών, όσο και να δώσει προτεραιότητα στους θεσμούς που καταπολεμούν την κοινωνική και πολιτική ανισότητα.

Είναι, λοιπόν, σαφές ότι η εκσυγχρονισμένη σοσιαλδημοκρατία έχει σημαντικό έργο να επιτελέσει επιμένοντας στην ιδεολογική πλατφόρμα που την διακρίνει από τον σύγχρονο συντηρητισμό.

Αρκεί να υπερβεί το κόμπλεξ της που την κάνει να στέκεται φοβισμένη μπροστά σε προτάγματα εκσυγχρονισμού.
7. Όμως η σύγχρονη σοσιαλδημοκρατία έχει έναν ακόμη, σημαντικότερο ίσως, ρόλο να παίξει πέρα από τον εκσυγχρονισμό της πολιτικής πλατφόρμας της.

Πρέπει να διευρύνει τον αξιακό χάρτη της ιδεολογίας της με νέες θέσεις που στοχεύουν σε νέες κατακτήσεις στο επίπεδο της «κατάστασης του Ανθρώπου».

Η παγκοσμιοποίηση, για παράδειγμα, είναι διαδικασία που δίνει νέο περιεχόμενο σε αξίες όπως είναι η διεθνής αλληλεγγύη, και η πίστη στις φαντασιακές εθνικές κοινότητες.

Πώς θα απαντήσουμε για παράδειγμα στην αντίφαση που αποκαλύπτει το γεγονός ότι οι χαμηλές εργατικές αμοιβές στην Ανατολή ανεβάζουν το κατά κεφαλή εισόδημα των ντόπιων πληθυσμών αλλά πιέζουν το εργασιακό κόστος της Δύσης;

Μπορεί η αντίφαση αυτή να λυθεί ηθικά με το παλιό στρίμωγμα της κοινωνικής δικαιοσύνης στα στενά όρια του εθνικού κράτους;

Ένας προστατευτισμός του μεροκάματου συνάδει με την αλληλεγγύη προς τα τεράστια εκείνα εργατικά στρώματα της Ανατολής και της Αφρικής που επιτέλους ξεκόλλησαν από το τέλμα της επιβιωτικής (subsistence) οικονομίας επειδή κατάφεραν να προσφέρουν ανταγωνιστικά προϊόντα και υπηρεσίες στη διεθνής αγορά;

Τα διεθνή μεταναστευτικά ρεύματα, επίσης, δίνουν νέο περιεχόμενο σε παραδοσιακές αξίες που η νεωτερική εποχή έχει επενδύσει θεσμικά με τη μορφή δικαιωμάτων (του ανθρώπου και του πολίτη) αλλά προσδιοριζόμενα κυρίως σε εθνικά όρια. Από την άλλη, η ανάπτυξη της κοινωνίας του κινδύνου και ειδικότερα στο επίπεδο του φυσικού και άυλου περιβάλλοντος ωθεί προς την διατύπωση νέων ηθικών και πολιτικών υποκειμένων.

Πως θα υποστασιοποιηθούν αυτά και πώς θα εκπροσωπηθούν; Είναι περισσότερο από προφανές ότι η λογική κατασκευή της «αγοράς» δεν μπορεί να δώσει απάντηση σε τέτοια ερωτήματα. Και, αφού η νεοφιλελεύθερη θεώρηση αρνείται πολλές φορές και να αγγίξει τέτοια ζητήματα, ποιος απομένει εκτός από την Σοσιαλδημοκρατία για αναλάβει τον αντίστοιχο ηγετικό ρόλο;
8. Μένει, φυσικά, το πεδίο της κοινωνικής συγκρότησης της παραγωγής. Είναι το πεδίο όπου προσδιορίζεται η σχέση του ανθρώπου με την ίδια την εργασία και δημιουργικότητά του.

Είναι το πεδίο όπου τίθεται με καθημερινά αιχμηρότερο τρόπο το ζήτημα της αλλοτρίωσης. Ύστερα από τραυματικές εμπειρίες εβδομήντα τόσων χρόνων, έχει γίνει πλέον παραδεκτό ότι η ριζοσπαστική αλλαγή των παραγωγικών σχέσεων και των θεσμών ιδιοκτησίας δεν μπορεί να είναι μέρος της σοσιαλδημοκρατικής ατζέντας. Απλούστατα, ο ιδιοκτησιακός ριζοσπαστισμός αντιβαίνει προς τις παραδοχές της πολιτικής και κοινωνικής δημοκρατίας.

Όμως, η καλλιέργεια εναλλακτικών μορφών οργάνωσης της παραγωγής που διευρύνουν τους ορίζοντες της κοινωνικής αλληλεγγύης και συμβάλλουν στην κοινωνική συνοχή, όπως είναι η ανεξάρτητοι συνεταιρισμοί παραγωγών, οι κοινωνικές μορφές οργάνωσης του εθελοντισμού κ.ο.κ. αποτελούν πεδία εξόχου ενδιαφέροντος για την σοσιαλδημοκρατική κοσμοαντίληψη.

Όχι μόνο επειδή μπορεί να συμβάλλουν στην αποτελεσματικότητα και τον πλουραλισμό της κοινωνικής συγκρότησης, αλλά και επειδή εισκομίζουν στον οικονομικό τομέα εξαιρετικά ενδιαφέρουσες ιδεολογικές επιλογές που διευρύνουν το βεληνεκές του σύγχρονου ανθρωπισμού.
9. Και τελευταίο αλλά όχι και λιγότερο σημαντικό: Σήμερα η εκτρωματική ολοκλήρωση του καπιταλισμού είναι η μορφή και λειτουργία που έχει πάρει ο χρηματοπιστωτικός τομέας.

Εκεί και ειδικά στις διεθνείς χρηματοοικονομικές αγορές, έχει εξασφαλιστεί η επιβίωση του ανεξέλεγκτου δόγματος της ελεύθερης αγοράς.

Εκεί γίνεται η τρομακτική συσσώρευση και συγκεντροποίηση που στηρίζει την πρωτοφανή ανισότητα.

Εκεί καλλιεργείται το χειρότερο είδος καπιταλιστικού φετιχισμού που διαμορφώνει αντιλήψεις, στάσεις και συμπεριφορές ανάλγητου αντι-ανθρωπισμού.

Στο πεδίο των διεθνών χρηματαγορών εξαϋλώθηκαν τα πολιτικά σύνορα αλλά και η νομιμοποίηση των πολιτικών κυβερνήσεων κάθε είδους.

Αυτό το πεδίο φυλάει ως κόρη οφθαλμού η νεοφιλελεύθερη πολιτική κουλτούρα. Γιαυτό και σχεδόν εξ ορισμού, αυτός ο τομέας πρέπει να γίνει βασικός στόχος των μεταρρυθμιστικών πολιτικών της σύγχρονης σοσιαλδημοκρατίας.

Κωνσταντίνος Μ. Σοφούλης

Μεταρρύθμιση