Ο Αριστοτέλης, ο τάφος του, η αρετή και τα κβάντα…

Αναρωτιέμαι πώς θα αντιδρούσε ο Αριστοτέλης εάν μπορούσε να δει τους τίτλους της Πέμπτης – «Βρέθηκε ο τάφος του Αριστοτέλη» – διάβαζε τα σχετικά δημοσιεύματα και προσπαθούσε να βάλει σε μια τάξη τις προτάσεις και τις ειδήσεις. Το 1996 είχε αποκαλυφθεί στην ανασκαφή των Σταγείρων τάφος για τον οποίον είχε τότε εκφραστεί η υποψία ότι μπορεί να ήταν ο τάφος του Αριστοτέλη. Αυτό είχε γραφτεί στον τύπο της εποχής.

Σε συνέδριο για τον Αριστοτέλη που πραγματοποιείται αυτές τις ημέρες, ο (συνταξιούχος πλέον) ανασκαφέας και μελετητής των Αρχαίων Σταγείρων, Κώστας Σισμανίδης, ανακοίνωσε την Πέμπτη, 26 Μαΐου 2016, σχετικά με την ευρήματα του 1996: «Δεν έχουμε αποδείξεις αλλά ισχυρότατες ενδείξεις – φθάνουν σχεδόν στη βεβαιότητα. Η θέση στην οποία κτίστηκε το πεταλωτό οικοδόμημα, μέσα στην πόλη και κοντά στην Αγορά (κατά παρέκκλιση των νενομισμένων), με πανοραμική θέα προς όλες τις κατευθύνσεις, η εποχή της κατασκευής του στην αρχή-αρχή ακόμη της ελληνιστικής περιόδου, το ασύμβατο για άλλες χρήσεις σχήμα του, ο δημόσιος χαρακτήρας του και η μεγάλη βιασύνη που διακρίνεται στην κατασκευή του, με ποιοτικό, άλλα ετερόκλητο οικοδομικό υλικό σε δεύτερη χρήση. Η ύπαρξη βωμού σε τετραγωνισμένο δάπεδο. Ολα αυτά οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το σωζόμενο αψιδωτό κτίσμα ήταν ο τάφος-ηρώο του Αριστοτέλη»…

Η ανακοίνωση αυτή οδήγησε στον τίτλο «Βρέθηκε ο τάφος του Αριστοτέλη», που απέχει παρασάγγας από το περιεχόμενο της είδησης. Εικάζω κι εγώ, λοιπόν, ότι ο μεγάλος φιλόσοφος και («πατέρας» της Λογικής) θα έμενε να αναρωτιέται τι σόι κληρονομιά άφησε στους απογόνους του.

Αυτήν την κληρονομιά αναζητούμε αυτές τις ημέρες παρακολουθώντας μέρος των εργασιών του συνεδρίου «Aristotle 2400 Years» που διεξάγεται στη Θεσσαλονίκη, στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. Η διοργάνωση ανήκει στο «Διεπιστημονικό Κέντρο Αριστοτέλειων Μελετών» του ΑΠΘ, για τα 2400 χρόνια από τη γέννηση του Αριστοτέλη, μαθητή του Πλάτωνα και δασκάλου του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που γεννήθηκε στα Στάγειρα της Χαλκιδικής το 384 π.Χ. Το Συνέδριο τελεί υπό την αιγίδα του Προέδρου της Δημοκρατίας. Ο εντυπωσιακός αριθμός των 250 Αριστοτελιστών από 40 χώρες που συμμετέχουν με ομιλίες τους σε μια μεγάλη ποικιλία θεμάτων αποτυπώνει την τεράστια δυναμική που αναπτύσσει οτιδήποτε έχει σχέση με τον Αριστοτέλη. Το 2016 έχει ανακηρυχθεί από την UNESCO (με πρωτοβουλία του «Διεπιστημονικού Κέντρου») σε «Επετειακό Έτος Αριστοτέλη».

Λογικό το να διοργανώνονται ομιλίας και στρογγυλές τράπεζες σχετικά με την πολιτική ηθική, την αρετή, τη δικαιοσύνη, την παιδεία, τον πολίτη. Τι σχέση, όμως, έχουν η βιολογία, η φυσική, η αστρονομία, η γεωλογία, τα μαθηματικά με τον Σταγειρίτη;

Για την καθηγήτρια Φιλοσοφίας της Επιστήμης, Δήμητρα Σφενδόνη-Μέντζου, πρόεδρο του Συνεδρίου και του «Διεπιστημονικού Κέντρου», ο Αριστοτέλης έχει τεράστια συμβολή στις θετικές επιστήμες, κάτι που υποτιμήθηκε και υποβαθμίστηκε από την Αναγέννηση και μετά. «Επί αιώνες αναγνωριζόταν η συμβολή του Αριστοτέλη στη μεταφυσική, την ποιητική, την ηθική, την πολιτική φιλοσοφία, την τέχνη (ας μην ξεχνάμε τον ορισμό της τραγωδίας) αλλά ένα μεγάλο μέρος του έργου του δε θεωρήθηκε άξιο λόγου κι έμεινε στο περιθώριο. Αυτό συνέβη επειδή στη μεσαιωνική περίοδο είχε επικρατήσει ως “η αυθεντία του Μεσαίωνα”. Αργότερα, λοιπόν, όταν άρχισε η ραγδαία πρόοδος από την Αναγέννηση κι έπειτα, ο Αριστοτέλης υποτιμήθηκε ως προς τη συμβολή του στις θετικές επιστήμες. Στο τέλος του 19^ου και τις αρχές του 20ού αιώνα, όταν άλλαξαν τα δεδομένα με το υλικό που ανακαλύφθηκε στη βιολογία, την κβαντική φυσική κλπ, ο «Αριστοτέλης των επιστημών» επανήλθε, με νέα οπτική».

Και πραγματικά, ο ακαδημαϊκός και ομότιμος καθηγητής του Πολυτεχνείου, Θεοδόσιος Τάσιος, αναλαμβάνει, με την ομιλία του με τίτλο «Mechanical properties in solids in Aristotle’s Meteorologika», να μυήσει τους Αριστοτελιστές στους ορισμούς του Αριστοτέλη ως προς τις ιδιότητες των στερεών υλικών και στην ασύλληπτη ακρίβεια με την οποία έκανε διακρίσεις σε έννοιες όπως «ελκτόν» και «ελατόν» (tracticle και ducticle, αντιστοίχως), τηκτόν, μαλακτόν, τεγκτόν, καμπτόν, ελκτόν, ελατόν, σχιστόν, τμητόν, γλίσχρον, πιλητόν. «Παρά την ομοιότητα στα θέματα, οι προσωκρατικοί δεν προσέφεραν μια τέτοια οργανωμένη εισαγωγή στις ιδιότητες των στερεών σωμάτων. Ακόμη και με τις ατέλειές της, η αριστοτελική εισαγωγή στο θέμα έδειξε το δρόμο για περαιτέρω επιστημονικές εξελίξεις. Ο Αριστοτέλης δεν προσπάθησε μόνο να εφεύρει λέξεις, αλλά και να διευκρινίσει ακριβώς τις διαφορές από ιδιότητα σε ιδιότητα, να δώσει ο ίδιος τους ορισμούς».

Ο κ. Τάσιος κριτικάρει τους ορισμούς του Αριστοτέλη και κάποιους τους διορθώνει ελαφρώς. «Η μη κριτική είναι εναντίον του Αριστοτέλη! Ως επιστήμονας, ο Αριστοτέλης επιζητούσε την κριτική», λέει. Οι Αμερικανίδες που τον διαδέχονται στο βήμα, αναφέρονται στον Αριστοτέλη ως «the oldest new mechanist», στη βιολογία και έννοιες όπως «βιοφωταύγεια» (bioluminescence) ως συνδεόμενες με το μεγάλο Σταγειρίτη φιλόσοφο και επιστήμονα.

Κι ο Αριστοτέλης, πάντως, ήταν μεγάλος αμφισβητίας. «Αμφισβήτησε ένα από τα παράδοξα του Ζήνωνα», μας λέει ο καθηγητής στο Μαθηματικό του ΑΠΘ Ιωάννης Αντωνίου. «Εκείνο που σχετίζεται με την έννοια της συνέχειας. Ήταν μεγάλη υπόθεση το ότι αμφισβήτησε το Ζήνωνα και μάλιστα απέδειξε κιόλας ότι το παράδοξό του ήταν λάθος. Έδωσε το επιχείρημα γι αυτό στα “Μικρά Φυσικά”. Βέβαια, κι αυτός παρέλειψε να αναφέρει ότι προκειμένου να φτάσει στο συμπέρασμά του χρησιμοποίησε τον ορισμό του Ευδόξου για τη “συνέχεια”. Ο Αριστοτέλης επιθυμούσε διακαώς να γίνει εκείνος διάδοχος του Πλάτωνα στην Ακαδημία, αντί για τον Εύδοξο. Απ’ ό,τι συνάγεται από τα ιστορικά στοιχεία, πάντως, γνώριζε μαθηματικά. Κι όσοι γνώριζαν μαθηματικά και διάβαζαν τον Αριστοτέλη, γνωρίζουν ότι ο Αριστοτέλης γνώριζε μαθηματικά».

Είχε ανθρώπινες αδυναμίες, λοιπόν, ακόμη ο Αριστοτέλης. Είχε και, μάλιστα, μια εξ’ αυτών αποτυπώθηκε από πολλούς καλλιτέχνες σε διάφορες εποχές: από τον Hans Baldung με μολύβι το 1503 έως τον Oscar Kokoschka σε λιθογραφία το 1913, η εικόνα του Αριστοτέλη στα τέσσερα να τον ιππεύει η Φυλλίς έχει ταξιδέψει στο χρόνο. Κι αυτό, καθώς σύμφωνα με ένα λατινικό ανώνυμο κείμενο ο Αριστοτέλης χώρισε τον Αλέξανδρο από τη Φυλλίς κι εκείνη, προκειμένου να τον εκδικηθεί, τον εξέθεσε κάνοντάς τον να την ερωτευτεί, του έδωσε ραντεβού σε υπαίθριο χώρο προκειμένου να «τον ιππεύσει» και σε αυτήν την ατιμωτική στάση, λέει ο θρύλος, τον είδε ο Αλέξανδρος, κι αυτό είναι που αποτύπωσαν οι καλλιτέχνες.

Η αριστοτελική ηθική, πάντως, είναι ανθρώπινη. Μας το λέει ο καθηγητής Ηθικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας του ΑΠΘ, Φιλήμων Παιονίδης. «Αναγνώριζε ότι το λάθος είναι ανθρώπινο και κατά προσέγγιση μπορούμε να επιτύχουμε το αγαθό. Επίσης, αν και είχε καλλιεργήσει την αντίληψη του “βίου του φιλοσόφου”, που ήταν μια άλλη αντίληψη περί του αγαθού βίου, αναγνώριζε ότι ο φιλόσοφος είναι ένας άνθρωπος ο οποίος πρέπει να ζήσει ανάμεσα σε άλλους ανθρώπους, καλλιεργώντας την ευδαιμονία και την αρετή. Για να δείτε, επίσης, πόσο προσγειωμένος ήταν, να σας πω ότι θεωρούσε πως ο ευδαίμων βίος φτάνει στο μέγιστο βαθμό πληρότητας εάν πληρούνται τα εξωτερικά αγαθά, ανάμεσα στα οποία προσδιορίζει την καλή εξωτερική εμφάνιση ή το να έχει κάποιος οικογένεια και παιδιά. Βεβαίως, δεν απέκλειε τον ευδαίμονα βίο εάν κάποιος δεν ήταν ωραίος ή δεν είχε οικογένεια. Πίστευε ότι εάν ατυχήσεις και δεν τα έχεις αυτά, κάτι μπορεί να επιτύχεις, αλλά εάν τα έχεις κάλλιστα μπορείς να κατακτήσεις την ευδαιμονία».

Ο συνομιλητής μας διαχωρίζει την ευδαιμονία από τη σημερινή έννοιά της, αυτήν της ευτυχίας. «Ας αφήσουμε τη λέξη αμετάφραστη. Δεν πρόκειται περί ευτυχίας, περί ενός βίου που κατακλύζεται από θετικά και υπερθετικά συναισθήματα. Πρόκειται περί ενός βίου ενάρετου, με το λόγο, την αρετή γενικώς και μια ειδική αρετή που λέγεται φρόνηση». Κι αλήθεια, πώς κατανοούμε την αρετή; «Είναι μια έξις, μια στάση του χαρακτήρα, κάτι που έχει διάρκεια, που μας οδηγεί σε συγκεκριμένες μορφές συμπεριφοράς. Ο γενναίος άνθρωπος κάνει γενναίες πράξεις. Αυτό που ξεχωρίζει τον Αριστοτέλη είναι η χρήση της αρετής ως μεσότητα. Μεσότητα σημαίνει να κάνεις αυτό που πρέπει τη στιγμή που πρέπει με τον τρόπο που πρέπει. Το παραπάνω είναι υπερβολή, το λιγότερο λέγεται έλλειψη».

Ο κ. Παιονίδης δεν πιστεύει ότι σήμερα υπάρχει αυτό που λέμε «βίος φιλοσόφου». Επίσης, κάνει μια διάκριση με τη φιλοσοφία ως «θεραπεία». «Κάποιοι πιστεύουν ότι η φιλοσοφία μπορεί να μας θεραπεύσει από ψυχολογικά, να μας αλλάξει τη ζωή. Στην πραγματικότητα, αυτό που μπορεί να κάνει είναι να μας ανοίξει δρόμους, να μας κινήσει το ενδιαφέρον, να μας βάλει να σκεφτούμε προς μια κατεύθυνση». Επισημαίνει, επίσης, ότι έχουμε απομακρυνθεί από τον Αριστοτέλη και την Αρχαία Ελληνική φιλοσοφία και υπάρχει μια συγκεκριμένη αφετηρία γι αυτό. «Σήμερα δεχόμαστε ότι υπάρχουν πολλοί σημαντικοί βίοι ισοδύναμοι. Δε δεχόμαστε ότι μια στάση ζωής είναι αγαθή και οι άλλες απορριπτέες. Δεχόμαστε ότι οι άνθρωποι ως αυτόνομα και ελεύθερα όντα μπορούν να βρουν νόημα στη ζωή τους κάνοντας εντελώς ετερόκλητα πράγματα. Οι αρχαίοι είχαν μια ομοιομορφία ως προς τον τρόπο ζωής, εμείς δεν έχουμε. Στο πολιτικό κομμάτι, σημασία έχει να είναι κανείς συνειδητοποιημένος και ενεργός πολίτης σε μια δημοκρατική κοινωνία. Αυτό υπήρξε στη Αθηναϊκή Δημοκρατία, με όλες τις αδυναμίες της».

Ζητάμε από τον κ. Παιονίδη να μας επισημάνει κάποιο επιχείρημα του Αριστοτέλη ως προς την οργάνωση της κοινωνίας που στέκει και σήμερα. «Αν και ο Αριστοτέλης δεν υπήρξε ιδιαίτερα φίλος της δημοκρατίας (για εκείνον το ιδανικό σύστημα ήταν ένας συνδυασμός ολιγαρχίας και δημοκρατίας), δεχόταν σημαντικά επιχειρήματα, για παράδειγμα το επιχείρημα “του πλήθους”. Δηλαδή, ότι είναι προτιμότερη η λήψη μιας απόφασης από πολλούς παρά από έναν, όσο φωτισμένος κι αν είναι αυτός».

Την αξία του Αριστοτέλη στον τομέα των θετικών επιστημών είχε αναγνωρίσει εγκαίρως ο Νεύτωνας, όπως μας λέει ο μαθηματικός Ιωάννης Αντωνίου. «Πριν από τρία χρόνια, το Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ έβγαλε στη δημοσιότητα τα χειρόγραφα του Νεύτωνα. Είναι οι σημειώσεις για το έργο του και μέσα σε αυτές υπάρχει ένα δένδρο το οποίο είναι διαγραμματική παράσταση των λογικών και σημασιολογικών σχέσεων που έχει ο Αριστοτέλης. Ξέρετε, ο Νεύτωνας είχε τις σημειώσεις του στα Αρχαία Ελληνικά και το έργο του Αριστοτέλη είχε μελετηθεί και κατανοηθεί σε βάθος από εκείνον».

Είναι τιμητικό να συγκεντρώνονται Αριστοτελικοί απ’ όλο τον κόσμο στη Θεσσαλονίκη και να προσπαθούν να τιμήσουν το Σταγειρίτη αναλύοντάς τον. Κι όπως είπε μια Αμερικανίδα ομιλήτρια, «To be Aristotelian is to speak the truth».

Χριστίνα Ταχιάου

Protagon