Κάστρο: Ο τελευταίος απόλυτος μονάρχης…

Ο Φιντέλ Κάστρο ήταν ο τελευταίος σε μια μακρά σειρά Ισπανών απολυταρχικών ηγετών, στην παράδοση του Φερδινάνδου της Αραγονίας και της Ισαβέλλας της Καστίλλης. Έζησε πολύ, και μίλησε πολύ περισσότερο. Στην προσπάθειά του να διορθώσει την ιστορία, συνέδεσε τη ζωή του με σκέψεις μέσα από ατέλειωτους λόγους και πολύωρες ομιλίες, συγκεντρώσεις, βιβλία, και συνεντεύξεις.

Ήταν επαναλαμβανόμενος και εμμονικός, και του άρεσε η χειραγώγηση. Γνώριζε την ιδέα του Γερμανού προπαγανδιστή Γκέμπελ, ότι ένα ψέμα θα πρέπει να λέγεται με σιγουριά, να φωνάζεται δυνατά, και να επαναλαμβάνεται μέχρι ο κόσμος να το πιστέψει...

Επέμενε συνεχώς πως στην Κούβα δεν γίνονταν βασανιστήρια, ότι δεν υπήρχε ρατσισμός, και ότι δεν εκπαιδεύονταν αντάρτες. Όλα αυτά ήταν ψέματα, όμως οι οπαδοί του τον πίστευαν, και συνεχίζουν να τον πιστεύουν. Η τυφλή πίστη ήταν το όπλο του, ως ενός από τους πιο χαρισματικούς ηγέτες του 20^ου αιώνα, μιας μεταβατικής εποχής μεταξύ του θρησκευτικού και του κοσμικού κόσμου.

Ο Κάστρο ίδρυσε μια κοσμική θρησκεία την οποία και επέβαλλε ως θρησκεία του κράτους, με τον ίδιο να αποτελεί ένα είδος Καίσαρα και Πάπα ταυτόχρονα. Επέβαλλε την δογματική ηθική του, και κάθε λέξη του είχε να κάνει με την δική του κρίση  για την αντίθεση καλού και κακού.

Πόλεμος και αγώνας: Αυτές ήταν οι δυο κυρίαρχες λέξεις στις ομιλίες του. Σε αντίθεση με άλλους σύγχρονους ποντίφικες, ο Κάστρο κατάφερε και μορφοποίησε μια ολόκληρη κοινωνία, όπως αυτός την ήθελε. Έφτιαξε δηλαδή μια Ιερουσαλήμ, όπου οι εκλεκτός λαός της βρήκε την σωτηρία από τα κακά που ο ίδιος πάλευε: τον ατομισμό, τον εγωισμό, τον καταναλωτισμό, την απειθαρχία, τον τζόγο, το σεξ, και τα ναρκωτικά. Οι λιτανείες του εναντίον αυτών των βίτσιων είχαν μια ποιμαντική χροιά.

Η δημοφιλία του οφείλεται ακριβώς σε αυτή του την ικανότητα να «θεατρινίζει» στο ρόλο ενός σύγχρονου Σαβοναρόλα, εκείνου του Φλωρεντίνου διώκτη της αμαρτίας του 15^ου αιώνα. Ο ηθικολόγος Κάστρο κατέκρινε τον δυτικό πολιτισμό, την φιλελεύθερη δημοκρατία, και την οικονομία της αγοράς, τροφοδοτώντας έναν προσωπικό μύθο που δημιούργησε στρατιές από πιστούς, οι οποίοι τον λάτρευαν περισσότερο για αυτό που εκπροσωπούσε παρά για αυτό που ήταν στην πραγματικότητα.

Και οι Κουβανοί πλήρωσαν το τίμημα. Η Ιερουσαλήμ του ήταν μια παταγώδης αποτυχία. Μια αυταρχική, σπαρτιάτικη, οχυρωμένη γωνιά, γεμάτη από φτώχια, προνόμια, και αυθαίρετη εξουσία.

Η πρωτεύουσα των επαναστατικών αξιών είχε και μια άλλη πλευρά: την καταπίεση της διαφωνίας και του ελεύθερου πνεύματος, καθώς και ότι άλλο είχε να κάνει με δημιουργικότητα, πρωτοπορία, ομορφιά, και κοινωνική ανέλιξη. Ελάχιστοι απ’ όσους δυτικούς πιστεύουν στον Κάστρο θα μπορούσαν να ανεχτούν, έστω και για λίγο,  την ζωή ενός μέσου Κουβανού.

Για να καταλάβουμε τον Κάστρο, αντί να χωνόμαστε με το κεφάλι μέσα στα μαρξιστικά κείμενα, θα ήταν καλύτερα να δούμε την επαρχιακή καθολική πατρίδα του πατέρα του, την Γαλικία, γενέτειρα ενός ακόμη δικτάτορα, του Ισπανού Φράνκο. Εκεί πρωτοσχηματίστηκε η κοσμοθέαση του Κάστρο, μέσα στις εκκλησιαστικές λειτουργίες των Ιησουίτικων σχολείων του, και σε ένα κόσμο ποτισμένο από τα δόγματα του Αγίου Θωμά του Ακινάτη, και του φασισμού.

Με δυο πράγματα δεν μπόρεσε ποτέ να συμβιβαστεί ο Κάστρο στη διάρκεια των σχολικών και πανεπιστημιακών του σπουδών. Το ένα ήταν η εργασία, αφού ο μπαμπάς του ήταν πλούσιος, και το άλλο ήταν οι παραδόσεις του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, με τις φιλελεύθερες απόψεις που προήγαγε.

Γι αυτόν, αυτός ήταν ο εχθρός, όπως άλλωστε ήταν εχθρός και για τον καθολικό συντηρητισμό. Γι αυτό και δεν είναι παράξενο που αγκάλιασε τον μαρξισμό με θρησκευτικό ζήλο. Εκείνη την εποχή, μια ολόκληρη γενιά λατινοαμερικάνων Καθολικών εγκατέλειπε την ουτοπία του φασισμού για χάρη του κομμουνισμού. Έμοιαζε δηλαδή σαν μια ακόμη χριστιανική αίρεση, με μια αρκετά συναφή ανάπτυξη των χριστιανικών διδαγμάτων. Ο Αργεντίνος συγγραφέας Λεοπόλδος Μαρετσάλ, περιέγραψε την Κούβα της δεκαετίας του ’60 ως την κοινωνία πιο κοντά απ όλες τις άλλες, στα χριστιανικά ιδανικά!

Αυτή όμως η ταπεινή απαρχή δεν αρκούσε για τον Κάστρο. Ο κομμουνισμός δεν ήταν το παρελθόν, αλλά το μέλλον. Η ιστορία είχε νόμους που την έσπρωχναν προς τον μαρξισμό. Άρα, η αποστολή του ήταν θεόσταλτη, και ο ίδιος ήταν ο… μεσσίας! Αυτό προσπαθούσε να μεταδώσει στους Κουβανούς εκείνα τα χρόνια, τότε που όλα φαίνονταν πιθανά, υποσχόμενος υλική ευμάρεια. Την ίδια ώρα όμως που πολλοί τον χαιρέτιζαν ως απελευθερωτή, ο ίδιος φυλάκιζε τους ομοφυλόφιλους, αλλά και όποιον άκουγε τους Ρόλινγκ Στόουνς…

Μέσα σε λίγο διάστημα, αντί η Κούβα να ανέλθει στα ουράνια, βυθίστηκε στην δυστυχία. Ο περίφημος στόχος του 1970 για 10 εκατομμύρια τόνους στην συγκομιδή της ζάχαρης, αποδείχτηκε μια δραματική και πολύ δαπανηρή αποτυχία. Μια φυσιολογική κυβέρνηση θα είχε παραιτηθεί… όχι όμως μια καθολική μοναρχία.

Ένας παπάς από την Νικαράγουα, που είχε επισκεφτεί τότε το νησί, «φωτίστηκε» όταν είδε τους κατοίκους του να ζουν φτωχοί σαν τον Χριστό. Και όσο το όνειρο της ευμάρειας απομακρύνονταν, δίνοντας τη θέση του στο τετριμμένο και άχαρο καθήκον της διαχείρισης της μιζέριας, τόσο ο Κάστρο έστρεφε την ενεργητικότητά του σε ένα νέο όραμα: Σε μια σταυροφορία εναντίον της Δύσης! Οι επίμονα εχθρικές πολιτικές των ΗΠΑ τον βοήθησαν σε αυτό. Έτσι, την δεκαετία του ’70, με τους Σοβιετικούς να επιδοτούν την κουβανική οικονομία, ο Κάστρο ταξίδευε σε ολόκληρο τον πλανήτη, και έστελνε στρατό στην Αφρική. Ήταν ο ήρωας του τρίτου κόσμου.

Στην επόμενη δεκαετία, με την δημοκρατία να επιστρέφει στη Λατινική Αμερική, και τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ να ανατινάζει τα θεμέλια του κομμουνιστικού κόσμου, ο Φιντέλ επέστρεψε στις ρίζες του. Όπως είπε κάποτε στον φίλο του ιερέα Φράι Μπέτο, το καθολικό δόγμα είναι κατά 90% πανομοιότυπο με τις αρχές της επανάστασης. Και έτσι βρήκε ένα άλλο πλαίσιο για να υποτάξει το άτομο στο σύνολο, ένα πλαίσιο που επίσης βλέπει τον πλουραλισμό ως απειλή, που μισεί την φιλελεύθερη δημοκρατία, όπως και την ελεύθερη αγορά, και που ταιριάζει στον ψυχισμό της κουβανικής επανάστασης.

Το τέλος της ΕΣΣΔ σηματοδότησε τον ερχομό της «ειδικής περιόδου», η οποία αποκάλυψε το κάθε εγγενές  έλλειμμα του συστήματος, από την διαφθορά και τον νεποτισμό, ως τις ελλείψεις αγαθών και την πείνα. Οι Κουβανοί ρίσκαραν τις ζωές τους για να αποδράσουν στη γειτονική Φλόριντα.

Ο Κάστρο, που δεν ήξερε να χάνει, επέστρεψε στην παλιά του επιχειρηματολογία. Οι θυσίες θα φέρουν την λύτρωση, και τα βάσανα την δόξα, έλεγε. Άρχισε λοιπόν να μιλάει για τα παλιά, για τον θρίαμβο της επανάστασης. Και επειδή δεν είχε άλλη επιλογή, άφησε να έρχονται τουρίστες και επενδυτές, παρά τον φόβο που είχε για τη «μόλυνση» του αγνού λαού του. Και αυτό το άνοιγμα επανέφερε και πάλι τα κακά βίτσια, που όπως έλεγε ο ίδιος είχε διώξει για τα καλά. Έφερε όμως και λίγο πλούτο, χώρια την ανισότητα, αφού στο τέλος της ημέρας ελάχιστοι ήταν οι Κουβανοί που έφευγαν με δολάρια στη τσέπη. Έτσι, παράλληλα άνοιξε και ένα νέο χάσμα μεταξύ δόγματος και πραγματικότητας. 

Αυτή ήταν η Κούβα των πρόσφατων χρόνων, και μπορεί να ακούγεται κυνικό, όμως η γαλλική εφημερίδα Liberation το πέτυχε, με κεντρικό της τίτλο: Ο Κάστρο πέθανε πολύ αργά. Στη διάρκεια της ζωής του, πολλά κράτη που πριν από 60 χρόνια είχαν χειρότερους οικονομικούς δείκτες από τη Κούβα, την έχουν αφήσει πίσω προ πολλού. Είτε μιλάμε για την πατρίδα του μπαμπά του την Ισπανία, είτε για την Χιλή και την Κόστα Ρίκα, που δεν είχαν οπαδούς ζηλωτές, αλλά ήταν φιλελεύθερες δημοκρατίες.

Στο φινάλε, το όραμα του Κάστρο ήταν κάτι σαν μια χριστιανική κοινότητα, ένα όραμα που το επιδίωξε με πάθος, με ζήλο, με αυταρχικές μεθόδους, και με αναποτελεσματικότητα. Μόνο όταν η αποτυχία έγινε πλέον καταφανής, μόνο τότε άφησε ένα μικρό παραθυράκι δηλητηρίου, φιλελευθεροποίησης δηλαδή, να μολύνει τον λαό του. Εκείνον τον λαό, στο όνομα του οποίου μιλούσε συνεχώς, χωρίς όμως να τον γνωρίζει και τόσο καλά. Όπως ο Φερδινάνδος και η Ισαβέλλα…

Loris Zanatta

Worldcrunch

Απόδοση: S.A.