Θάνατος στις μηχανές, για μια ακόμη φορά;

Στο ξεκίνημα της βιομηχανικής επανάστασης, οι εργάτες στην υφαντουργία της βόρειας Αγγλίας, ξεκίνησαν μια αυθόρμητη «επανάσταση», σπάζοντας τις μηχανές και καίγοντας τα εργοστάσια.

Το μεγάλο τους παράπονο ήταν ότι τα νέα μηχανήματα θα τους στερούσαν τα μεροκάματα και την εργασία τους.

Οι επαναστάτες εμπνεύσθηκαν και πήραν το όνομά τους από τον Ned Ludd, που υποτίθεται ότι ως βοηθός υφαντουργός είχε σπάσει δυο αργαλειούς το 1779 σε μια έκρηξη πάθους.

Μάλιστα, ο Robert Calvert του είχε αφιερώσει μια μπαλάντα το 1985, με κεντρικό της θέμα τον θάνατο των μηχανών.

Οι Λουδίτες έφτασαν στο απόγειό τους το 1811-12.

Τότε, η ανήσυχη κυβέρνηση έστειλε στρατό στην περιοχή, αν και παράλληλα είχε να ασχοληθεί με τον πόλεμο κατά του Ναπολέοντα.

Περισσότεροι από εκατό Λουδίτες απαγχονίστηκαν, ή μεταφέρθηκαν βιαίως στην Αυστραλία.

Η ειρήνη επανήλθε, και οι μηχανές νίκησαν.

Σήμερα, οι Λουδίτες είναι απλά μια ακόμη υποσημείωση στα βιβλία περί την ιστορία της βιομηχανικής επανάστασης.

Οι ιστορικοί μας λένε ότι οι Λουδίτες υπήρξαν θύματα μιας προσωρινής σύγκλισης αυξημένων τιμών και μειωμένων ημερομισθίων, η οποία τους απειλούσε με πείνα σε μια κοινωνία μηδενικών κοινωνικών παροχών.

Από τη πλευρά τους, οι Λουδίτες έριχναν όλο το φταίξιμο για την κακή τους μοίρα στις νέες μηχανές.

Οι σύγχρονοι  πανίσχυροι αργαλειοί της εποχής μπορούσαν να μετατρέψουν τα νήματα σε ύφασμα πολύ πιο γρήγορα από τον οποιοδήποτε υφαντή, που εργάζονταν στη κατοικία του.

Έτσι, παγιδευμένοι ανάμεσα στα κόστη λειτουργίας, και τις χαμηλές τιμές για την εργασία τους, δεκάδες χιλιάδες οικογένειες είχαν καταδικαστεί στην απόλυτη φτώχια.

Η δυστυχία στην οποία περιήλθαν προκάλεσε κύματα συμπάθειας, με τον Λόρδο Βύρωνα να εκφωνεί έναν παθιασμένο λόγο υπέρ τους στη βουλή των Λόρδων.

Τα επιχειρήματά τους όμως δεν προκαλούσαν καμιά συμπάθεια.

Δεν μπορούσε να υπάρξει άρνηση και απόρριψη της προόδου.

Το μέλλον ανήκε στις μηχανές, και όχι στις παλαιομοδίτικες μεθόδους παραγωγής.

Όπως έλεγε ο Adam Smith, «το να προσπαθείς να ρυθμίσεις την αγορά είναι σαν να προσπαθείς να ρυθμίσεις τον άνεμο».

Ο Thomas Paine αναφέρθηκε στον ριζοσπαστισμό της μεσαίας τάξης όταν είπε: «γνωρίζουμε πως το κάθε μηχάνημα που διευκολύνει την εργασία είναι μια ευλογία για την μεγάλη οικογένεια στην οποία ανήκουμε όλοι».

Σίγουρα θα δημιουργούνταν μια προσωρινή ανεργία στους τεχνολογικά αναπτυγμένους τομείς της οικονομίας, αλλά μακροπρόθεσμα οι μηχανές αύξαναν την παραγωγή, αυξάνοντας ταυτόχρονα και τον πραγματικό πλούτο της κοινωνίας, και άρα θα υπήρχε και πάλι πλήρης απασχόληση με υψηλότερα ημερομίσθια.

Αυτή ήταν και η αρχική άποψη του David Ricardo, του πλέον έγκριτου οικονομολόγου του 19^ου αιώνα.

Όμως, το 1817, στη τρίτη έκδοση του βιβλίου του «Αρχές της Πολιτικής Οικονομίας» συμπεριέλαβε ένα κεφάλαιο για τις μηχανές που ήταν διαφορετικό.

Είχε πλέον πειστεί ότι η αντικατάσταση της ανθρώπινης εργασίας από τις μηχανές βλάπτει την εργατική τάξη, και ότι αυτό που αυξάνει το γενικό εισόδημα του κράτους, ταυτόχρονα καθιστά τον πληθυσμό περιττό.

Και κατέληξε λέγοντας ότι η άποψη της εργατικής τάξης, ότι δηλαδή οι μηχανές βλάπτουν τα συμφέροντά της, δεν είναι λανθασμένη, αλλά βασίζεται στις ορθές αρχές της πολιτικής οικονομίας.

«Οι μηχανές καθιστούν τον πληθυσμό περιττό»…. Δεν υπάρχει πιο σκοτεινή προοπτική από αυτήν, σε ολόκληρη την επιστήμη των οικονομικών.

Οι οπαδοί του μεγάλου Ricardo δεν πολυέδωσαν σημασία σε αυτή τη φράση, θεωρώντας την ως ένα απλό ολίσθημα εκ μέρους του «δασκάλου».

Ήταν όμως έτσι;

Το απαισιόδοξο σενάριο έχει ως εξής: Αν τα μηχανήματα που κοστίζουν $5 την ώρα μπορούν να παράγουν την ίδια ποσότητα με αυτήν που παράγουν εργάτες με $10 την ώρα, τότε υπάρχει κίνητρο να αντικατασταθούν οι άνθρωποι μέχρι του σημείου όπου τα κόστη είναι ίσα, δηλαδή μέχρι που τα μεροκάματα να πέσουν στα $5 την ώρα.

Όσο όμως οι μηχανές εξελίσσονται και γίνονται πιο αποδοτικές, τόσο τα ημερομίσθια πέφτουν, πλησιάζοντας το μηδέν, και άρα ο πληθυσμός καθίσταται περιττός.

Τα πράγματα όμως δεν εξελίχτηκαν έτσι.

Το μερίδιο της ανθρώπινης εργασίας στο συνολικό ΑΕΠ παρέμεινε σταθερό σε όλη τη διάρκεια της βιομηχανικής επανάστασης.

Το απαισιόδοξο σενάριο δεν έλαβε υπόψη το γεγονός ότι μειώνοντας το  κόστος των αγαθών οι μηχανές αύξησαν το πραγματικό εισόδημα των εργαζομένων, βοηθώντας τους να αγοράζουν περισσότερα, και το ότι η αύξηση της παραγωγικότητας ανάγκασε τους εργοδότες (με πίεση από τα συνδικάτα) να πληρώνουν περισσότερο τους εργαζόμενους.

Επίσης θεωρήθηκε ότι οι μηχανές μπορούν άνετα να υποκαταστήσουν τους ανθρώπους, ενώ στη πραγματικότητα οι άνθρωποι μπορούσαν να κάνουν πολλά πράγματα που οι μηχανές δεν μπορούσαν.

Πάντως, τα τελευταία 30 χρόνια το μερίδιο των ημερομισθίων στο γενικό εθνικό εισόδημα πέφτει σταθερά, εξαιτίας αυτού που οι καθηγητές Erik Brynjolfsson και  Andrew McAfee του ΜΙΤ ονομάζουν «δεύτερη εποχή των μηχανών».

Η τεχνολογία των κομπιούτερ έχει διεισδύσει πολύ βαθιά στην οικονομία υπηρεσιών σήμερα, αναλαμβάνοντας εργασίες και καθήκοντα  τα οποία ο ανθρώπινος παράγοντας και η «νοητική λειτουργία» θεωρούσαν μέχρι πρότινος αδύνατο να γίνουν από μηχανές.

Στον λιανικό τομέα, οι εταιρίες Walmart και  Amazon αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα του πως η νέα τεχνολογία ρίχνει τα μεροκάματα.

Επειδή οι υπολογιστές και οι άνθρωποι είναι ανταγωνιστές σε αυτές τις εργασίες, και επειδή η υπολογιστική δύναμη των πρώτων συνεχώς αυξάνεται, δεν φαίνεται να υπάρχει κανένα πλέον εμπόδιο στο να μειωθεί η ανάγκη ανθρώπινης παρουσίας στην οικονομία υπηρεσιών, και άρα ο πληθυσμός να καταστεί περιττός και πλεονάζων.

Σίγουρα θα συνεχίσουν να υπάρχουν δραστηριότητες που θα απαιτούν ανθρώπινες δεξιότητες, οι οποίες θα βελτιωθούν. Αλλά σίγουρο είναι ότι αργά ή γρήγορα οι Η/Υ θα μπορούν να εκτελέσουν το οτιδήποτε, και άρα να μειωθεί ακόμη περισσότερο η αναγκαιότητα για ανθρώπους.

Αυτό κανονικά θα πρέπει να μας κάνει να ελπίζουμε, αν και στην κοινωνία που ζούμε δεν υπάρχουν μηχανισμοί που να μετατρέπουν τον εργασιακό πλεονασμό σε ελεύθερο χρόνο.

Και έτσι επανερχόμαστε στους Λουδίτες.

Που ισχυρίζονταν ότι μιας και οι μηχανές ήταν πιο φτηνές από τους εργάτες, η καθιέρωσή τους θα μείωνε τα μεροκάματα.

Υποστήριζαν την ανθρώπινη δεξιότητα εις βάρος της φτήνιας.

Οι πλέον σκεπτόμενοι από αυτούς καταλάβαιναν ότι η κατανάλωση βασίζεται στο πραγματικό εισόδημα, και ότι η περιστολή του καταστρέφει την επιχειρηματικότητα.

Και πάνω απ όλα, καταλάβαιναν ότι η λύση στα προβλήματα που προκαλούν οι μηχανές δεν θα βρεθεί στα αξιώματα περί laissez-faire.

Οι Λουδίτες έκαναν λάθος σε πολλά σημεία, αλλά ίσως τελικά να αξίζουν περισσότερο από μια απλή υποσημείωση στα βιβλία της ιστορίας.

Robert Skidelsky

Project Syndicate

Απόδοση: S.A.