Η Ευρώπη και η Ορθοδοξία…

Ο Ρουμάνος φιλόσοφος Horia-Roman Patapievici μου είχε πει τη δεκαετία του ’90 ότι ο στόχος της χώρας του ήταν να αποκτήσει επιτέλους ένα δημόσιο πλαίσιο βασισμένο σε απρόσωπους και διάφανους κανόνες, όπως αυτοί της Δύσης, ειδάλλως η πολιτική και η επιχειρηματικότητα θα ήταν έρμαια των διάφορων ιντριγκών.

Αναρωτιόταν αν η ανατολική ορθόδοξη παράδοση της Ρουμανίας θα μπορούσε να βοηθήσει προς αυτή τη κατεύθυνση.

Όπως μου εξήγησε, η Ρουμανία, η Βουλγαρία, η Σερβία, η Μακεδονία (sic), η Ρωσία, η Ελλάδα, και η Κύπρος, τα ορθόδοξα δηλαδή κράτη της Ευρώπης, χαρακτηρίζονταν όλα από αδύναμους θεσμούς, πάντα σε σχέση με την βορειοδυτική Ευρώπη.

Πίστευε, όπως και άλλοι, ότι αυτό οφείλεται εν μέρει στο ότι η Ορθοδοξία είναι ελαστική και στοχαστική, άρα ανεκτική απέναντι στον κόσμο, και έχει δημιουργήσει μια δική της εναλλακτική τάξη πραγμάτων.

Σύμφωνα με τον Βρετανό ιστορικό Hugh Seton-Watson, εξαιτίας της Ορθοδοξίας, οι Ρώσοι των αρχών του 20^ου αιώνα που απώλεσαν τη πίστη τους, δεν έγιναν ορθολογιστές σκεπτικιστές, σύμφωνα με τη δυτική παράδοση, αλλά απλώς μετέφεραν τον πνευματικό τους ζήλο στην κοινωνική επανάσταση.

Ο Ρώσος διανοητής Nicolas Berdyaev είχε παρατηρήσει πως ο μπολσεβικισμός ήταν μια ορθόδοξη μορφή του μαρξισμού, επειδή τόνιζε την «ολότητα». Πράγματι, ο Στάλιν, που είχε σπουδάσει έξι χρόνια σε ορθόδοξη μονή της Γεωργίας, έβγαζε λόγους που θύμιζαν ψαλμωδίες.

Με βάση την παμπάλαια παράδοση της ανατολικής Ορθόδοξης εκκλησίας, υπάρχει μια διαφορετικότητα σε αυτήν που την καθιστά  μια μεγάλη ιδιαίτερη παγκόσμια θρησκεία.

Το να πει κανείς ότι τα Ορθόδοξα κράτη των Βαλκανίων, και η Ρωσία θα μπορέσουν κάποτε να αποκτήσουν το ίδιο θεσμικό επίπεδο ανάπτυξης με την υπόλοιπη Ευρώπη, ακούγεται λογικό. Το να πει όμως κανείς ότι η παράδοση και η θρησκεία δεν συνεισφέρουν σε διαφορετικά είδη εξέλιξης στην ευρύτερη Ευρώπη, δεν είναι καθόλου λογικό.

Η κουλτούρα, η γεωγραφία, και η ιστορική εμπειρία είναι πρωτεύουσας σημασίας. Μας διαμορφώνουν.

Το να σβηστεί το παρελθόν, και να πούμε ότι αίφνης είμαστε όλοι όμοιοι σε ένα παγκόσμιο πλαίσιο είναι ανοησία.

Αυτό όμως πιστεύουν εδώ και δεκαετίες οι ελίτ της Ευρώπης.

Αν αναφέρεις τα εθνικά χαρακτηριστικά, όπως αυτά που προέρχονται από την Ορθοδοξία, τότε σηματοδοτείσαι ως «essentialist» (οπαδός της ουσιοκρατίας), ένας ακαδημαϊκός όρος που παραπέμπει σε εθνικά στερεότυπα.

Είναι όμως σύμπτωση το ότι όλα αυτά τα κράτη που σήμερα αντιμετωπίζουν οικονομικά και πολιτικά προβλήματα, βρίσκονται κυρίως στην νότια και νοτιοανατολική πλευρά της ηπείρου;

Σίγουρα η γεωγραφία, η ιστορία, και η θρησκεία παίζουν κάποιο ρόλο, όσο δύσκολο κι αν είναι να τον προσδιορίσουμε ποσοτικά.

Η λέξη κλειδί στην Ορθοδοξία είναι η «ανατολική».

Πρόκειται για έναν Χριστιανισμό που πολέμησε τον δυτικό Καθολικισμό όσο και το Ισλάμ. Η Ορθοδοξία και το Ισλάμ έζησαν κάτω από την οθωμανική αυτοκρατορία επί αιώνες.

Οι Τούρκοι ήταν πολλές φορές πιο ανεκτικοί απέναντι στους Ορθόδοξους υπηκόους τους απ ότι οι Αψβούργοι. Και πιο πριν είχαμε την βυζαντινή αυτοκρατορία.

Αυτή η εμπειρία οδήγησε τα Βαλκάνια σε ασθενέστερους θεσμούς και οικονομικές βάσεις από ότι τα κράτη της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης, που ζούσαν υπό την κυριαρχία των Πρώσων, των Αψβούργων, και των Βουρβόνων.

Και όλα αυτά έχουν μεγάλη σημασία, άσχετα αν δεν είναι απόλυτα καθοριστικά.

Πριν από την έλευση του κομουνισμού και του ναζισμού, κράτη όπως η Γαλλία, η Γερμανία, η Αυστρία και η Πολωνία χαρακτηρίζονταν περισσότερο από τις μεσαίες τάξεις, παρά από τις αγροτικές, σε αντίθεση με τα Ορθόδοξα κράτη.

Σήμερα, η Ρουμανία, η Σερβία, η Βουλγαρία και η Μακεδονία (sic) χαρακτηρίζονται από κακή διακυβέρνηση πολύ περισσότερο από τα κράτη της δυτικής και βόρειας Ευρώπης.

Η Ελλάδα είναι βυθισμένη σε μια οικονομική κρίση ανάλογη του μεγάλου κραχ των 1930ς, και η Κύπρος έζησε την μεγαλύτερη τραπεζική κρίση στην Ευρώπη, χάρη κυρίως σε κάτι σκιώδεις καταθέσεις των Ρώσων.

Και αυτό με τη σειρά του είναι μια ακόμη απόδειξη των αδύναμων θεσμών που πλήττουν και τη Ρωσία, ένα ακόμη ορθόδοξο κράτος δηλαδή.

Η όλη κατάσταση είναι σύνθετη. Για παράδειγμα η Κύπρος, αν και πιο κοντά απ ΄όλους στη Μ. Ανατολή, διαθέτει τους πιο αποδοτικούς θεσμούς χάρη στην βρετανική αποικιακή της παράδοση.

Η Ρουμανία, παρά την καταστροφική κληρονομιά του σταλινικού Τσαουσέσκου, έχει αποφύγει την ολική κατάρρευση, και βαδίζει αργά αλλά σταθερά όσον αφορά στην οικονομία και στους θεσμούς.

Πάντως, έχοντας ζήσει στην Ελλάδα, και έχοντας επανειλημμένα ταξιδέψει στα Βαλκάνια, μπορώ να πω ότι η περιοχή αυτή δεν είναι ακριβώς Ευρώπη, αλλά μια ενδιάμεση ζώνη μεταξύ Δύσης και Ανατολής.

Η ενσωμάτωση της περιοχής στην ΕΕ, δεν ήταν απαραίτητα απρονόητη. Σίγουρα, σε μερικά χρόνια στο μέλλον τα Βαλκάνια θα είναι σταθερά και εύπορα όπως και η υπόλοιπη Ευρώπη.

Η ιστορία και η θρησκεία δεν καθορίζουν την μοίρα ενός έθνους. Όλα εξαρτώνται από τις πολιτικές επιλογές των κυβερνώντων τους.

Αυτοί, όσο πιο ενημερωμένοι είναι, τόσο σοφότερες θα είναι και οι επιλογές τους.

Δυστυχώς αυτό δεν ήταν σύνηθες στην Ευρώπη. Μια ανιστόρητη γενιά Ευρωκρατών στις Βρυξέλλες και αλλού, αποφάσισε να δημιουργήσει μια ευρεία γεωγραφική νομισματική ζώνη, αποτελούμενη από χώρες με τεράστια διαφορά ιστορικής και αναπτυξιακής εμπειρίας, χωρίς να φροντίσει και για μια πολιτική ένωση που θα διαχειρίζονταν επιτυχώς το κοινό νόμισμα.

Σε αντίθεση, οι ΗΠΑ μπόρεσαν να κάνουν μια τεράστια νομισματική ένωση, με σημαντική πολιτική αυτονομία για την κάθε πολιτεία μέλος. Αυτό οφείλονταν κυρίως στην κοινή γλώσσα. Παράλληλα, να σημειωθεί ότι η κοινή δημοκρατική και επεκτατική προς δυσμάς ιστορία ήταν κάτι που ποτέ δεν έζησαν τα απομακρυσμένα κράτη της ανατ. Ευρώπης.

Οι ΗΠΑ έχουν μια ομοσπονδιακή κυβέρνηση που συντονίζει τις 50 πολιτείες, και παρά την πληθώρα θρησκευτικών δογμάτων, αυτά δεν καθορίζονται γεωγραφικά όπως συμβαίνει στην Ευρώπη. Για αυτό και η σημερινή Αμερική είναι διαχειρίσιμη, ενώ η ενωμένη Ευρώπη δεν είναι. 

Οι Ευρωκράτες της ΕΕ ξόδεψαν δεκαετίες παινεύοντας το κοινωνικό κράτος ως πανάκεια για τα ιστορικά προβλήματα της Ευρώπης. Αυτό κατέστη δυνατόν επειδή οι ΗΠΑ φρόντιζαν για την ασφάλεια της ηπείρου.

Τώρα, με την στρατιωτική προστασία της Αμερικής να χαλαρώνει λόγω λήξης του ψυχρού πολέμου, και με το κοινωνικό κράτος να διαλύεται στη νότια Ευρώπη, θα δούμε ολόκληρες περιοχές να επανέρχονται στις ιστορικές τους εμπειρίες, π.χ. αυτές της Ορθοδοξίας, ή των τουρκικών και αψβουργιανών αυτοκρατοριών.

Θα έχουμε δηλαδή μια ισχυρή ευρωζώνη στον Βορρά και μια ασθενέστερη στον Νότο και στα Βαλκάνια.

Η υπόθεση της Ευρώπης δεν είναι μόνο οικονομική αλλά και πολιτική, και άρα γεωπολιτική.

Η ορθόδοξη Ρωσία, παρά τη κατάρρευση του Συμφώνου της Βαρσοβίας, συνεχίζει να ζει με τα δικά της ιδιαίτερα προβλήματα δίπλα στη κεντρική Ευρώπη, κάτι που διαπιστώνουμε αυτό το διάστημα.

Τα Βαλκάνια συνεχίζουν να είναι αυτά που ήταν πάντα, μια γέφυρα μεταξύ Ευρώπης και Ασίας.

Η δε ιβηρική χερσόνησος έζησε μια ιστορία δικτατοριών που συνεχίζει και σήμερα να επηρεάζει την πολιτική και την οικονομία της.

Επομένως, οι επισημάνσεις του Ρουμάνου φιλόσοφου Patapievici, συνεχίζουν να είναι επίκαιρες.

Ο συγκεκριμένος είναι φιλελεύθερος ουμανιστής, και ένας κοσμοπολίτης που πιστεύει στον άνθρωπο και στην ιερότητα του ατόμου, αλλά που παράλληλα γνωρίζει την μεγάλη σημασία των αρχαίων παραδόσεων και αξιακών συστημάτων, τα οποία δεν μπορούμε να αγνοήσουμε ελαφρά τη καρδία.

Robert D. Kaplan

Stratfor

Απόδοση: S.A.