Ο κομμουνισμός πέθανε ή όχι;

Σ​​​​εισμός, σεισμός, κομμουνισμός!» Το σύνθημα αυτό άκουσα να βροντοφωνάζουν δύο κολυμβητές στη Φολέγανδρο. Ηταν μέσα της δεκαετίας του ’90. Τους θυμάμαι καλά: είχαν μακριά μαλλιά και γένια κι έκαναν ελεύθερο κάμπινγκ σε μια απομακρυσμένη παραλία με τις κοπέλες τους. Τη στιγμή που φώναξαν το συγκεκριμένο σύνθημα ήταν σκαρφαλωμένοι πάνω σε στρώματα θαλάσσης, κάμποσα μέτρα από την ακτή.

Δεν κορόιδευαν· πίστευαν αυτό που φώναζαν με έναν παιδικό και κάπως οπαδικό τρόπο. Τους παρακολούθησα παραξενεμένος: ούτε πέντε χρόνια πριν είχε καταρρεύσει ο κομμουνισμός. Ο σεισμός που φώναζαν πάνω στα θαλάσσια στρώματα είχε ως επίκεντρο το ίδιο τους το ιδανικό και γκρέμισε αυτό που χτιζόταν επί εβδομήντα χρόνια...

Θυμήθηκα τους δύο λουόμενους της Φολεγάνδρου διαβάζοντας ένα άρθρο του καθηγητή σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης Ντέιβιντ Πρίστλαντ (David Priestland) στους New York Times («What’s left of Communism», 24.2.2017). Ο Πρίστλαντ είναι, μεταξύ των άλλων, συγγραφέας του εμβληματικού «The Red Flag: A History of Communism» (Η κόκκινη σημαία: Μια ιστορία του κομμουνισμού) και στο εν λόγω άρθρο αναρωτιέται αν σήμερα, εκατό χρόνια από την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917, επίκειται αναγέννηση του κομμουνισμού, «μέσα από τις στάχτες του, όπως ο μυθικός φοίνικας», έπειτα από μια πορεία γεμάτη «εσφαλμένες εκκινήσεις, επιθανάτιες εμπειρίες και απρόβλεπτες αναβιώσεις».

Κατά τον Πρίστλαντ, η Κίνα και –κυρίως– η Ρωσία καταφεύγουν όλο και περισσότερο στα σύμβολα της κομμουνιστικής τους κληρονομιάς προκειμένου να ενισχύσουν έναν «αντι-φιλελεύθερο εθνικισμό», τη στιγμή που σε ολόκληρο τον δυτικό κόσμο η εμπιστοσύνη στην ελεύθερη αγορά δεν έχει ανακάμψει μετά την οικονομική κρίση του 2008. Σε μια ειρωνική στροφή της Ιστορίας, ακροδεξιά σχήματα και λαϊκιστικά αριστερά κόμματα ενώνονται, ως προς το μίσος τους, απέναντι στους θεσμούς της ελεύθερης αγοράς της Δύσης.
Ωστόσο ο Πρίστλαντ δεν πολυπιστεύει σε μια αναγέννηση του κομμουνισμού, τουλάχιστον όπως τον γνωρίσαμε. Γεγονός είναι ότι υπάρχουν τόσο διαφορετικές αριστερές και κομμουνισμοί ανά τον πλανήτη και σε κάθε χώρα, που μοιάζει φυσικό επακόλουθο στο τέλος να στρέφονται ο ένας εναντίον του άλλου, λησμονώντας τον προαιώνιο εχθρό, τον καπιταλισμό.

Αυτό που βλέπει, όμως, ο καθηγητής από την Οξφόρδη είναι ότι όσο ο τεχνολογικός καπιταλισμός θα αδυνατεί πλέον να προσφέρει στοιχειωδώς αξιοπρεπείς συνθήκες εργασίας, οι (νέοι ειδικά) άνθρωποι θα στρέφονται προς τον ριζοσπαστισμό. Βλέπει επίσης ορισμένες μαρξιστικές ιδέες, όπως το παγκόσμιο βασικό εισόδημα, με το οποίο πειραματίζονται χώρες σαν την Ολλανδία και τη Φινλανδία, να «παίζουν» ξανά με έναν πιο ευέλικτο τρόπο. «Βρισκόμαστε στο ξεκίνημα μιας περιόδου μεγάλων οικονομικών αλλαγών και κοινωνικής αναταραχής», γράφει, ωστόσο «δεν θα υπάρξει επιστροφή στον κομμουνισμό των πενταετών πλάνων και των γκουλάγκ».

Σκέφτομαι σήμερα, οι δύο λουόμενοι της Φολεγάνδρου πρέπει να γιόρταζαν, ασυνείδητα, το ελληνικό καλοκαίρι της νιότης τους παρά τον αγαπημένο τους (και πολύ νεκρό, ευτυχώς) κομμουνισμό. Στα μέσα των ’90s, ίσχυε στην πατρίδα μας (μα και αλλού στον δυτικό κόσμο) αυτό που στα τέλη των ’50s είχε δηλώσει ο Βρετανός πρωθυπουργός Χάρολντ Μακμίλαν, απευθυνόμενος στον βρετανικό λαό: «You never had it so good» («Ποτέ άλλοτε δεν τη βγάλατε τόσο καλά). Τι άλλαξε από τότε έως σήμερα; Το λέει ο Ντέιβιντ Πρίστλαντ: «Ο Λένιν δεν ζει πια, ο παλαιός κομμουνισμός μπορεί να είναι νεκρός, αλλά η αίσθηση της αδικίας που τους γέννησε είναι πάρα πολύ ζωντανή σήμερα».

Ηλίας Μαγκλίνης

Καθημερινή