Γιατί σκεφτόμαστε τόσο χαζά;

Ο ψυχολόγος Ντάνιελ Κάνεμαν έχει μελετήσει τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρονται τα ανθρώπινα όντα και έχει καταλήξει σε συμπεράσματα κάπως ανησυχητικά.

Μαζί με το συνεργάτη του το μακαρίτη τον Έιμος Τβέρσκι περίγραψαν τους μηχανισμούς με τους οποίους εμείς οι άνθρωποι παίρνουμε αποφάσεις, και είναι μηχανισμοί κατά κανόνα απλοί και κατανοητοί και αναγνωρίσιμοι.

Διαβάζεις το "Thinking Fast and Slow" και λες, α ναι, κάποτε κι εγώ έκανα βλακείες γι' αυτό το λόγο. Ή λες, α, γι' αυτό τα λέει αυτά ο Βαρουφάκης.

Γενικά ο Κάνεμαν, που έχει κερδίσει βραβείο Νόμπελ Οικονομίας, με τη δουλειά του μας αποδεικνύει ότι είμαστε λίγο πολύ πίθηκοι με τρίχες, και το μυαλό που έχουμε το έχουμε για διακοσμητικό. Πράγμα στο οποίο αναφέρθηκα και πρόσφατα..

Το καλύτερο πράγμα σ' αυτά τα βιβλία τα επιστημονικά, που αναφέρουν θεωρίες και περιγράφουν τα πειράματα που έγιναν για να δοκιμαστούν αυτές οι θεωρίες, είναι ακριβώς τα παραδείγματα. Οι περιγραφές των πειραμάτων.

Αυτό ήταν το θέμα του 14ου #Facepalm.

Στο τέλος πιστεύω ότι θα καταλήξουμε μαζί στο συμπέρασμα πως αυτά που μας συμβαίνουν αυτό τον καιρό δεν είναι αδικαιολόγητα. Άνθρωποι τα προκαλούν, κι οι άνθρωποι αυτό είναι, όντα ανολοκλήρωτα, ζαβά.

Ας πάρουμε για παράδειγμα πρώτα την ιστορία του αόρατου γορίλα.

Μπορεί να την έχετε ακούσει σε κάποια παραλλαγή.

Δυο ερευνητές, λοιπόν, ο Κρίστοφερ Σαμπρί και ο Ντάνιελ Σίμονς, έφτιαξαν ένα μικρό βίντεο που έδειχνε έξι ανθρώπους σε ένα δωμάτιο να ανταλάσσουν πάσες με μπάλες του μπάσκετ, αλλάζοντας διαρκώς θέσεις.

Οι τρεις άνθρωποι φορούσαν λευκές μπλούζες και οι άλλοι τρεις μαύρες. Οι ερευνητές ζήτησαν από τους ανθρώπους που κάλεσαν για να δουν το βίντεο να μετρήσουν προσεκτικά πόσες πάσες δίνουν οι άνθρωποι με τις λευκές μπλούζες μόνο.

Πριν προχωρήσετε παρακάτω με το διάβασμα, δοκιμάστε το.

Δεν είναι εύκολο, γιατί και οι έξι παίκτες που συμμετέχουν αλλάζουν διαρκώς θέσεις, και υπάρχουν περισσότερες από μία μπάλες.

Τώρα, απαντήστε μου ειλικρινά: Είδατε το γορίλα;

Κάποια στιγμή, προς τη μέση του βίντεο, μπαίνει στο πλάνο ένας άνθρωπος που φορά τη στολή ενός γορίλα. Ο άνθρωπος περνά ανάμεσα στους άλλους που ανταλάσσουν πάσες, κάνει ένα χορευτικό, και βγαίνει από την άλλη πλευρά του πλάνου.

Περνά περίπου 9 δευτερόλεπτα στην οθόνη. Δεν υπάρχει περίπτωση να μην τον δεις, αν απλά χαζεύεις το βίντεο και δε μετράς τις πάσες.

Ωστόσο, σχεδόν οι μισοί από τους ανθρώπους που είδαν το βίντεο μετρώντας τις πάσες για τους ερευνητές, δήλωσαν πως δεν πρόσεξαν τίποτε το ασυνήθιστο. Ήταν τόσο απορροφημένοι από το μέτρημα, που ο γορίλας γι' αυτούς ήταν εντελώς αόρατος.

Όταν οι ερευνητές τους έλεγαν μετά οτι υπήρχε ένας γορίλας στο βίντεο, αυτοί έλεγαν αποκλείεται, θα τον είχαμε προσέξει, δεν γίνεται.

Δεύτερη ιστορία: Ερευνητές στο Ισραήλ μελέτησαν τη δουλειά οκτώ δικαστών από αυτούς που εξετάζουν τις αιτήσεις πρόωρης αποφυλάκισης κρατούμενων. Οι υποθέσεις που έχουν να εξετάσουν τους παρουσιάζονται σε τυχαία σειρά, και κάθε δικαστής δαπανά μόλις 6 λεπτά σε κάθε μία κατά μέσο όρο.

Οι δικαστές απορρίπτουν τις περισσότερες προτάσεις -μόλις το 35% γίνονται αποδεκτές. Οι ερευνητές άρχισαν να καταγράφουν το χρόνο και το αποτέλεσμα κάθε αξιολόγησης και για τους οκτώ δικαστές κατά τη διάρκεια της ημέρας, καθώς και τα διαλείμματα που έκαναν για φαγητό, το πρωί, το μεσημέρι και το απόγευμα. Αυτό που ανακάλυψαν για όλους τους δικαστές ήταν εκπληκτικό: Οι αιτήσεις που εξέταζαν αμέσως μετά από κάθε γεύμα γίνονταν κατά 65% αποδεκτές.

Το ποσοστό έπεφτε σταθερά κατά το δίωρο που ακολουθούσε μέχρι το επόμενο διάλειμμα, και αμέσως πριν από το φαγητό έπεφτε πρακτικά στο μηδέν.

Το τρίτο παράδειγμα είναι διπλό, κι έχει να κάνει με τα λογικά λάθη στα οποία μας οδηγεί το ένστικτο.

Σκεφτείτε τον εξής γρίφο: Μια μπάλα το μπέιζμπολ κι ένα ρόπαλο μαζί κοστίζουν 1 δολάριο και 10 σεντς. Το ρόπαλο κοστίζει ένα δολάριο περισσότερο από ό,τι η μπάλα. Πόσο κοστίζει η μπάλα;
Η ερώτηση τέθηκε σε φοιτητές του Χάρβαρντ, του ΜΙΤ και του Πρίνστον, και περισσότεροι από τους μισούς απάντησαν λανθασμένα.

Όταν τέθηκε σε φοιτητές άλλων πανεπιστημίων το ποσοστό λανθασμένων απαντήσεων έφτανε και το 80%. Κι εσείς πιθανότατα έχετε τώρα σκεφτεί λανθασμένη απάντηση στο πρόβλημα, την πιο προφανή.

Η σωστή απάντηση είναι 5 σεντς. Η μπάλα κοστίζει 5 σεντς.

Τέταρτη ιστορία: Σε ένα από τα πιο διάσημα πειράματα στην ιστορία της ψυχολογίας, ο Γουόλτερ Μίσελ και οι φοιτητές του έθεσαν ένα δίλημμα σε τετράχρονα παιδάκια.

Τους έβαλαν να διαλέξουν ανάμεσα σε δύο επιλογές: Πρώτον, να φάνε ένα μπισκότο Oreo τώρα και δεύτερον, να φάνε δύο μπισκότα περιμένοντας πρώτα μόνα τους σε ένα άδειο δωμάτιο χωρίς παιχνίδια ή τίποτε άλλο να κάνουν για 15 λεπτά.

Το αποτέλεσμα έδειξε ότι περίπου τα μισά παιδιά άντεχαν να περιμένουν για να φάνε τα δύο μπισκότα. Το ενδιαφέρον είναι ότι οι ερευνητές μελέτησαν και την εξέλιξη αυτών των παιδιών στη ζωή τους, και είδαν πώς μεγάλωσαν και τι απέγιναν δέκα και δεκαπέντε χρόνια αργότερα. όπως αποδείχτηκε, τα παιδιά που έδειξαν αυτοέλεγχο και κρατήθηκαν για να φάνε τα δύο μπισκότα είχαν μικρότερο ποσοστό χρήσης ναρκωτικών ως ενήλικες, και έπαιρναν σαφώς μεγαλύτερους βαθμούς στα τεστ νοημοσύνης.

Πέμπτη ιστορία: Ο ψυχολόγος Τζον Μπαρ από το Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης έκανε το εξής πείραμα με τους φοιτητές του: Τους έδωσε ομάδες πέντε λέξεων και τους ζήτησε να φτιάξουν προτάσεις των τεσσάρων λέξεων σε κάθε ομάδα.

Σε κάποιους από τους φοιτητές έδωσε ομάδες λέξεων που παρέπεμπαν στην τρίτη ηλικία, όπως φαλακρός, γκρίζος, ρυτίδα, και σε άλλους όχι.

Όταν τελείωναν την πρότασή τους, ο καθηγητής τους έστελνε σε ένα άλλο γραφείο στην άλλη άκρη του διαδρόμου για να συμμετάσχουν σε ένα άλλο πείραμα.

Η μετάβασή τους από το ένα γραφείο στο άλλο ήταν όλο το αντικείμενο της έρευνας. Ο καθηγητής και η ομάδα του χρονομέτρησαν πόσο χρόνο χρειάζονταν οι φοιτητές για να πάνε από το ένα γραφείο στο άλλο, και βρήκαν πως οι φοιτητές που είχαν δουλέψει με τις λέξεις που παρέπεμπαν στην τρίτη ηλικία, πήγαιναν πολύ πιο αργά από τους άλλους.

Κι όλο αυτό συνέβη εντελώς ασυναίσθητα. Εκ των υστέρων κανένας από τους φοιτητές δεν είχε καν κάνει τη συνειδητή σύνδεση των λέξεων που του είχαν δοθεί με τα γηρατειά.

Το έκτο παράδειγμα είναι άλλα δύο τεστ, σαν εκείνο με τη μπάλα του μπέιζμπολ, η προφανής απάντηση των οποίων είναι λανθασμένη.

Το ένα είναι το εξής:
Πέντε μηχανές χρειάζονται πέντε λεπτά για να φτιάξουν πέντε γκάτζετς. Πόσα λεπτά χρειάζονται 100 μηχανές για να φτιάξουν 100 γκάτζετς;

100 λεπτά ή 5 λεπτά;

Το δεύτερο είναι το εξής:
Υπάρχει μια λίμνη με νούφαρα. Κάθε μέρα τα νούφαρα διπλασιάζονται σε μέγεθος. Σε 48 μέρες τα νούφαρα καλύπτουν ολόκληρη την επιφάνεια της λίμνης. Σε πόσες ημέρες καλύπτουν τη μισή λίμνη;

Σε 47 ημέρες ή σε 24 ημέρες;

Αυτές οι ερωτήσεις, μαζί με την άλλη με το ρόπαλο και τη μπάλα που κάνουν 1 δολάριο και 10 σεντς, έγιναν σε 40 φοιτητές του πανεπιστημίου Πρινστον με δύο διαφορετικούς τρόπους.

Με τον πρώτο τρόπο, οι εναλλακτικές επιλογές κάθε ερώτησης ήταν γραμμένες από κάτω με απλά, ευανάγνωστα γράμματα. Το 90% των φοιτητών που διάβασε τις ερωτήσεις έτσι έκανε τουλάχιστον ένα λάθος.

Με τον δεύτερο τρόπο, ωστόσο, οι εναλλακτικές επιλογές ήταν γραμμένες με αχνά, δυσανάγνωστα γράμματα.

Σ' αυτή την περίπτωση, μόνο το 35% των φοιτητών έκανε έστω και ένα λάθος. Η αιτία ήταν απλή: Τα δυσανάγνωστα γράμματα ανάγκασαν τους φοιτητές να δουν τις εναλλακτικές απαντήσεις πιο προσεκτικά, και έτσι το μυαλό τους να δουλέψει περισσότερο και, ως παρενέργεια, να βρει τη σωστή απάντηση.

Παρεμπιπτόντως, οι σωστές απαντήσεις είναι 5 λεπτά και 47 ημέρες, αντίστοιχα.

Έβδομη ιστορία: Ο καθηγητής Άλεξ Τοντόροφ από το Πρίνστον έκανε το εξής πείραμα με φοιτητές του: Τους έδειξε φωτογραφίες ανδρών για πάρα πολύ σύντομο διάστημα, ως και 1/10 του δευτερολέπτου, και στη συνέχεια τους ζήτησε να βαθμολογήσουν τον άνδρα από κάθε φωτογραφία σε διάφορες κατηγορίες, όπως το πόσο συμπαθητικό τον έβρισκαν, ή πόσο ικανό τον έκριναν.

Οι φωτογραφίες που είχε χρησιμοποιήσει ο καθηγητής, ωστόσο, δεν ήταν τυχαίες. Οι άνδρες ήταν αληθινοί υποψήφιοι σε εκλογές στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Στο 70% των περιπτώσεων, αυτοί που οι φοιτητές έκριναν ως πιο ικανοί, έχοντας μόνο δει το πρόσωπό τους για ελάχιστες στιγμές, ήταν αυτοί που είχαν κερδίσει και τις εκλογικές τους αναμετρήσεις.

Αντίστοιχα πειράματα έγιναν και στη Φινλανδία, στην Αγγλία, στην Αυστραλία, τη Γερμανία και το Μεξικό. Είχαν όλα το ίδιο αποτέλεσμα.

Στις επόμενες έρευνες άλλοι επιστήμονες συγκεκριμενοποίησαν και ποιες ομάδες συμμετεχόντων τείνουν να επηρεάζονται πιο πολύ από την ενστικτώδη αντίδραση στην εικόνα.

Όπως θα περίμενε κανείς, πρόκειται για τους πολιτικά ανενημέρωτους πολίτες που βλέπουν πολλή τηλεόραση. Γκουχ γκουχ.

Όγδοη ιστορία: Ερευνητές πήγαν σε έμπειρους Γερμανούς δικαστές και τους παρουσίασαν την υπόθεση μιας γυναίκας που είχε συλληφθεί για κλοπή σε ένα κατάστημα. Στη συνέχεια τους έδωσαν ένα ζάρι.

Το ζάρι έφερνε αποκλειστικά ένα από δύο νούμερα: Το τρία ή το εννιά.

Αμέσως μετά οι ερευνητές ρώτησαν τους δικαστές πόσο μεγαλύτερη ή μικρότερη ποινή σε μήνες από το νούμερο που έφερε το ζάρι θα επιδίκαζαν στη γυναίκα που είχε συλληφθεί.

Οι δικαστές που είχαν φέρει νούμερο εννιά θα επιδίκαζαν κατά μέσο όρο ποινή 8 μηνών στη γυναίκα. Οι δικαστές που είχαν φέρει νούμερο τρία ξέρετε τι ποινή θα της επιδίκαζαν; 5 μήνες.

Η γνώμη τους ήταν εντυπωσιακά διαφορετική, μόνο και μόνο επειδή ένα ζάρι είχε φέρει ένα άσχετο, τυχαίο νούμερο και το είδαν. 

Ένατη ιστορία: Ερευνητές θέλησαν να μετρήσουν πώς κρίνει ο κόσμος τους κινδύνους για την υγεία και τη ζωή, και το δοκίμασαν ως εξής: Παρουσίαζαν στους ερωτηθέντες πιθανές αιτίες θανάτου ανά ζευγάρια, και τους ζητούσαν να εκτιμήσουν πόσο πιο συχνή είναι η μία από την άλλη.

Στη συνέχεια συνέκριναν τις απαντήσεις με τα στατιστικά αποτελέσματα των υγειονομικών υπηρεσιών, και βρήκαν μερικά απίστευτα πράγματα.

- Το 80% των ερωτηθέντων πιστεύουν ότι συμβαίνουν περισσότεροι θάνατοι από ατυχήματα κάθε είδους από ό,τι θάνατοι από εμφράγματα. Στην πραγματικότητα οι θάνατοι από εμφράγματα είναι διπλάσιοι.
- Οι ερωτηθέντες πίστευαν ότι οι θάνατοι από ανεμοστρόβιλους είναι περισσότεροι από τους θανάτους από άσθμα. Στην πραγματικότητα οι θάνατοι από άσθμα είναι 20 φορές περισσότεροι.
- Οι ερωτηθέντες πίστευαν ότι οι θάνατοι από αλλαντίαση, μια ιογενή ασθένεια, είναι περισσότεροι από τους θανάτους από κεραυνούς. Στην πραγματικότητα οι θάνατοι από κεραυνούς είναι 52 φορές πιο συχνοί.
- Οι ερωτηθέντες πίστευαν ότι περίπου ίσος αριθμός ανθρώπων πεθαίνουν κάθε χρόνο από ατυχήματα κάθε είδους και από ασθένειες κάθε είδους. Στην πραγματικότητα οι θάνατοι από ασθένειες είναι 18 φορές περισσότεροι.
- Και το πιο κραυγαλέο: Οι ερωτηθέντες πίστευαν ότι οι θάνατοι από ατυχήματα είναι 300 φορές περισσότεροι από τους θανάτους από διαβήτη.

Στην πραγματικότητα οι θάνατοι από διαβήτη είναι 4 φορές περισσότεροι από τους θανάτους από ατυχήματα.

Τελευταία ιστορία: Στο πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης έγινε το εξής πείραμα: Τρεις ομάδες των έξι φοιτητών η καθεμία τοποθετήθηκαν σε ειδικό χώρο, με τον κάθε φοιτητή δε ειδικό θάλαμο κι ένα μικρόφωνο.

Οι φοιτητές δεν έβλεπαν ο ένας τον άλλο, μόνο ήξεραν ότι οι θάλαμοί τους βρίσκονταν στον ίδιο χώρο. Τους ζητήθηκε να μιλήσουν ο καθένας για δύο λεπτά για τον εαυτό του και τη ζωή του. 

Κάθε στιγμή μόνο ένα μικρόφωνο ήταν ανοιχτό, και όλοι οι υπόλοιποι μπορούσαν να ακούσουν τι λέει ο ένας φοιτητής με το ανοιχτό μικρόφωνο.

Ένας από κάθε εξάδα ήταν βαλτός: όταν ήρθε η σειρά του, είπε ότι παθαίνει συχνά επιληπτικές κρίσεις, ειδικά όταν έχει άγχος. Μετά, αφού μίλησαν όλοι από μία φορά, άρχισε δεύτερος γύρος μονολόγων. Όταν ήρθε η σειρά του βαλτού, αυτός άρχισε να ζητά βοήθεια κάνοντας ήχους πνιγμού, σα να φαίνεται ότι παθαίνει κρίση.

Από τους 15 ανυποψίαστους φοιτητές που συμμετείχαν στο πείραμα, μαντέψτε πόσοι σηκώθηκαν και βγήκαν αμέσως από το θάλαμό τους για να πάνε να βοηθήσουν.
Τέσσερις.
Βγήκαν μόνο τέσσερις. Οι υπόλοιποι έπαθαν αυτό, που επειδή υπάρχουν κι άλλοι εκεί έξω που ακούνε, πιθανότατα θα τρέξουν εκείνοι να σώσουν τον άνθρωπο που πνίγεται.

Αυτές οι δέκα ιστορίες περιέχονται μόνο στις πρώτες 170 σελίδες του πολύ ωραίου βιβλίου. Μαζί τους φυσικά υπάρχει και η εξήγηση αυτών των συμπεριφορών.

Η ανάγνωση των εξηγήσεων δεν θα σας κάνει να νιώσετε καλύτερα, να σας πω την αλήθεια. Μπορεί να σας κάνει να νιώσετε και χειρότερα.

Γιατί οι συμπεριφορές του ανθρώπινου είδους είναι τεκμηριωμένα αλλοπρόσαλλες με τρόπο που εξηγείται και δικαιολογείται.

Το μυαλό μας είναι ατελές με τρόπους που δε λύνονται.

Σας προτείνω να διαβάσετε το "Thinking, Fast & Slow" του Ντάνιελ Κάνεμαν, που κυκλοφορεί και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κάτοπτρο, κι ας απελπιστείτε λίγο για το μέλλον μας ως είδος.

georgakopoulos.org