Τι απέγινε άραγε το «τουρκικό θαύμα»;

Πριν από πέντε περίπου χρόνια, όλοι μιλούσαν για το «τουρκικό μοντέλο».  Πολλοί, τόσο στη Δύση όσο και στον μουσουλμανικό κόσμο, είχαν την Τουρκία ως λαμπρό παράδειγμα της συμβατότητας του Ισλάμ με την δημοκρατία. Ο Recep Tayyip Erdogan, που τότε ήταν πρωθυπουργός και τώρα πρόεδρος, χαιρετίζονταν ως μεταρρυθμιστής, που έκανε την χώρα του πιο ελεύθερη, πιο πλούσια, και πιο ειρηνική.

Σήμερα αναπολώ εκείνη την εποχή με νοσταλγία και απογοήτευση. Η ρητορική της φιλελευθεροποίησης έδωσε τη θέση της στον απολυταρχισμό, και η ειρήνευση με τους Κούρδους εθνικιστές διαλύθηκε, όπως διαλύθηκε και η ελευθερία του τύπου, ενώ αντιθέτως έχει αυξηθεί η τρομοκρατία…

Τι πήγε στραβά; Οι Ερντογανιστές (έτσι αυτοαποκαλούνται) προσφέρουν μια απλή απάντηση: Συνομωσία! Όταν λοιπόν ο Erdogan έκανε την Τουρκία ισχυρή και ανεξάρτητη, κάποια σκοτεινά κέντρα στην Δύση με τους προδότες πράκτορές τους στο εσωτερικό, ξεκίνησαν εκστρατεία κηλίδωσης της χώρας και της δημοκρατίας της. Αυτοί όμως οι συνομωσιολόγοι μάλλον δεν αντιλαμβάνονται ότι η προπαγάνδα τους, με όλη την αυταρέσκεια και το μίσος που προβάλλει, απλά τροφοδοτεί το όλο πρόβλημα.

Για να καταλάβουμε πως απέτυχε το τουρκικό μοντέλο, θα πρέπει να πάμε πίσω στο 2001, τότε που ιδρύθηκε το ΑΚΡ του Erdogan. Εκείνη την εποχή η χώρα βρίσκονταν στο έλεος κοσμικών στρατηγών που εύκολα ανέτρεπαν οποιαδήποτε κυβέρνηση δεν ήλεγχαν. Το 1997 είχαν ανατρέψει τον Ισλαμιστή προκάτοχο του ΑΚΡ, γι αυτό και οι ιδρυτές του νέου κόμματος έβαλαν μπροστά ένα μετά-ισλαμικό όραμα. Όπως λέγανε, είχαν εγκαταλείψει την παλιά τους ιδεολογία. Οι προτεραιότητές τους τώρα ήταν να φέρουν την Τουρκία στην ΕΕ, και να κινηθούν προς μια φιλελεύθερη δημοκρατία.

Κάτι τέτοιο ακούγονταν ωραίο, και στην αρχή λειτούργησε. Στα πρώτα οκτώ χρόνια εξουσίας του ΑΚΡ, σημειώθηκαν φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις, και υιοθετήθηκε μια φιλελεύθερη ρητορική. Όπως έλεγε το κόμμα, το βασικό πρόβλημα της χώρας ήταν το πολύ ισχυρό κράτος που καταπίεζε τους πολίτες. Η αντίσταση στο κράτος, όπως το κουρδικό εθνικιστικό κίνημα, θα έπρεπε να κατανοηθεί ως αντίδραση στην απολυταρχία, και όχι ως σχέδιο υπονόμευσης από ιμπεριαλιστές και προδότες. Η σταθερότητα θα προέκυπτε από ακόμη περισσότερες ελευθερίες και δικαιώματα, και όχι από τον περιορισμό τους. Ως αποτέλεσμα, το ΑΚΡ αγαπήθηκε από τους καπιταλιστές τη Δύσης, αλλά και από τους φιλελεύθερους της Τουρκίας (εμού συμπεριλαμβανομένου).

Αυτό όμως δεν ήταν το τέλος της ιστορίας. Μετά τις μεγάλες νίκες του ΑΚΡ στο δημοψήφισμα του 2010 και στις εκλογές του 2011, και μετά την  υποταγή του στρατού, η φιλελεύθερη ρητορική του μειώθηκε, και αυτό που προέκυψε ήταν ο κοινωνικός συντηρητισμός. Και μετά χειροτέρεψε.

Όταν το ΑΚΡ αισθάνθηκε να αμφισβητείται η εξουσία του το 2013, πρώτα από λαϊκές διαδηλώσεις και αργότερα από έρευνες για διαφθορά, που πολλοί (και εγώ) πίστευαν ότι οφείλεται σε πολιτικούς λόγους, το κόμμα υιοθέτησε όλες εκείνες τις απολυταρχικές συνήθειες που πιο πριν καταδίκαζε.

Οι αντίπαλοι μεταμορφώθηκαν σε εχθρούς, που έπρεπε να συντριβούν. Το δημοκρατικό όραμα του ΑΚΡ απλά έγινε μια τυραννία της πλειοψηφίας. Όσοι προσπάθησαν να μείνουν πιστοί στις ιδρυτικές αρχές του περί φιλελευθερισμού, μπήκαν στην άκρη, π.χ. ο ιδρυτής του Abdullah Gul.

Οι κοσμικοί Τούρκοι θεωρούν ότι το ΑΚΡ αποτελεί προϊόν συνομωσίας, ένα κόμμα που έκρυψε τα πραγματικά του χρώματα, έως την κατάλληλη στιγμή.  Προσωπικά δεν πιστεύω ότι υπήρξε σχεδιασμός, ούτε και αρχές. Το κόμμα υιοθέτησε την φιλελεύθερη ρητορική από ανάγκη, χωρίς να την πιστεύει. Και μόλις κέρδισε την εξουσία, τα μέλη του μπήκαν σε πειρασμό, μεθυσμένα από αυτήν. Όσοι στηρίζουν σήμερα τον Erdogan έχουν βρει τον πλούτο, το κύρος, και την δόξα, για πρώτη φορά στη ζωή τους. Γι αυτό και είναι αποφασισμένοι να μη τα χάσουν, άσχετα αν αυτό βλάπτει την δημοκρατία της χώρας τους.

Το γεγονός όμως ότι το ΑΚΡ απέτυχε ως μοντέλο φιλελεύθερου Ισλάμ, δεν σημαίνει ότι όλοι οι Ισλαμιστές απειλούν την φιλελεύθερη δημοκρατία. Η εμπειρία της Τυνησίας αυτό αποδεικνύει.  Εκεί, το ισλαμικό κόμμα Ennahda αποδείχθηκε όχι μόνο δημοφιλές και νικηφόρο, αλλά και συναινετικό. Γι αυτό και οι Τυνήσιοι μπόρεσαν να αποδεχτούν έναν αξιοθαύμαστο φιλελεύθερο Σύνταγμα με ευρεία εθνική συναίνεση, κάτι που αποτελεί όνειρο θερινής νυκτός για τους Τούρκους. Ένα από τα μυστικά των Τυνήσιων ίσως να είναι ότι ο Rachid Ghannouchi, συνιδρυτής του Ennahda και πνευματικός ηγέτης του, δεν είναι τόσο ένας μακιαβελικός πολιτικός, όσο ένας λόγιος με αρχές.

Όλα αυτά όμως δεν σημαίνουν ότι η Τουρκία θα πρέπει να αποπεμφθεί από την Δύση. Ούτε θα πρέπει ο θυμός προς τον πρόεδρό της να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι όλα όσα κάνει η Τουρκία είναι λάθος και όλα όσα κάνουν οι αντίπαλοί της είναι σωστά. Η Τουρκία του Erdogan, για παράδειγμα, βοήθησε τους Σύρους πρόσφυγες περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη χώρα. Η Δύση θα πρέπει αυτό να της το αναγνωρίσει, και να την στηρίξει.

Επίσης, οι φόβοι της Άγκυρας για τους Κούρδους αυτονομιστές δεν είναι καθόλου αβάσιμοι, όπως αποδείχθηκε από δυο πρόσφατες επιθέσεις αυτοκτονίας από πλευράς κοσμικών Κούρδων ανταρτών.

Το κύριο πρόβλημα της Τουρκίας δεν είναι ο όψιμος απολυταρχισμός του κυβερνώντος κόμματος, αλλά η διαιρετική και κυνική πολιτική κουλτούρα, μέσα στην οποία το ΑΚΡ ευδοκιμεί. Πρόκειται για μια χώρα σε κρίση, που δεν έχει βρει ακόμη την γαλήνη, και που δυστυχώς θα αργήσει να την βρει. Και όσο και να φταίει ο Erdogan για αυτό το δράμα, άλλο τόσο φταίνε και οι υπόλοιποι πολιτικοί πρωταγωνιστές.

Για να γίνει πραγματικό «μοντέλο», και για να επιτύχει την πολυπόθητη ειρήνευση, η Τουρκία θα πρέπει να συμφωνήσει στις φιλελεύθερες αρχές που κάποτε πρόβαλλε το ΑΚΡ: Δεν υπάρχουν εχθροί μέσα στο έθνος μας, απλά πολίτες με διαφορετικές απόψεις. Και όλοι αυτοί δικαιούνται ίσα δικαιώματα και ελευθερίες, σε ένα μετριοπαθές κράτος που θα υπηρετεί και δεν θα υπαγορεύει.

Mustafa Akyol

New York Times

Απόδοση: S.A.