Επιστροφή στα οδοφράγματα;

Οι ιστορικοί του μέλλοντος θα απορήσουν για τις γενικευμένες εξεγέρσεις πολιτών στην εποχή μας.

Έχοντας όμως την εκ των υστέρων γνώση, δεν θα δυσκολευτούν στην ερμηνεία τους, όπως εμείς, που προβληματιζόμαστε από τους ξεσηκωμούς εξαιτίας της αύξησης των εισιτηρίων στα λεωφορεία της Βραζιλίας, ή την κοπή κάποιων δένδρων στη Τουρκία.

Επιφανειακά, οι διαμαρτυρίες εναντίον του απολυταρχισμού του Τούρκου πρωθυπουργού δεν έχουν και πολλά κοινά σημεία με αυτές στην Ινδία, ή την «επανάσταση» της πλατείας Ταχρίρ εναντίον του Μοχάμεντ Μόρσι.

Λιγότερα είναι και τα κοινά τους σημεία με τις διαδηλώσεις στο Ισραήλ, που ζητούν κοινωνική δικαιοσύνη, ή αυτές των Ιαπώνων που διαδηλώνουν εναντίον της ανίκανης κυβέρνησής τους, με αφορμή την πυρηνική καταστροφή  στην Φουκουσίμα.

Ψάχνοντας για ένα γενικότερο σχέδιο, που να καλύπτει τις διαδηλώσεις σε ολόκληρο τον κόσμο, δεν θα πρέπει να παραγνωρίζουμε και τις τοπικές ιδιαιτερότητες.

Οι διαδηλωτές στην Ελλάδα και στην Ισπανία, για παράδειγμα, ζουν σε χώρες που καθημερινά βυθίζονται στη φτώχια.

Από την άλλη, οι διαδηλωτές στην Ινδία και στη Τουρκία, ζουν σε χώρες που απολαμβάνουν ραγδαία οικονομική ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια.

Υπάρχουν όμως και κάποια κοινά σημεία.

Η πιο συνήθης ερμηνεία είναι αυτή του Francis Fukuyama στην Wall Street Journal, που θέλει τις διαδηλώσεις να πυροδοτούνται από την αυξανόμενη ζήτηση για διάφανη διακυβέρνηση εκ μέρους της παγκόσμιας μεσαίας τάξης.

Αυτή η ερμηνεία, που ξεκίνησε στη δεκαετία του 1960, θέλει τις διαμαρτυρίες να προάγουν την φιλελεύθερη δημοκρατία, η οποία αναπτύσσεται παράλληλα με τον καπιταλισμό.

Σύμφωνα με το περιοδικό Economist, οι διαδηλώσεις βελτιώνουν τις συνθήκες δημοκρατίας στις αναδυόμενες οικονομίες, και άρα και στην ίδια την ΕΕ.

Οι δικτατορίες, από την άλλη, δεν διαθέτουν τους απαραίτητους θεσμούς διοχέτευσης του συσσωρευμένου λαϊκού θυμού.

Ποια όμως είναι η δημοκρατία που βελτιώνεται;

Οι διαδηλωτές δεν δείχνουν να αποδέχονται ένα πολιτικό σύστημα που διοχετεύει, και τελικά ακυρώνει, τον θυμό τους, αφήνοντας τα όποια αιτήματά τους ανικανοποίητα.

Το πολυκομματικό πολιτικό σύστημα, με τις εκλογές κάθε τόσο, που περνιέται σήμερα ως δημοκρατία, δεν δείχνει να ικανοποιεί τα εκατομμύρια των πολιτών π.χ. στην Αίγυπτο.

Μάλιστα, αυτό που φαίνεται καθαρά, σε όλο τον κόσμο, είναι η κοινή αγανάκτηση μαζί με την ελλιπή εκπροσώπηση των πολιτών στα δημοκρατικά συστήματα.

Εδώ και χρόνια, το τυπικά διαδικαστικό μέρος της δημοκρατίας (εκλογές, κοινοβούλια, κλπ) συγχέεται με την ίδια την δημοκρατία.

Αυτό όμως δεν ικανοποιεί τις πολιτικοποιημένες μάζες, που όλο και περισσότερο ταυτίζουν τις εκλεγμένες κυβερνήσεις με τις οικονομικές ελίτ, και θεωρούν τις πολιτικές που εφαρμόζονται το αντίθετο των κοινωνικών υπηρεσιών που θα έπρεπε να είναι.

Η μαζική δημοκρατία και ο καπιταλισμός αντί να είναι εταίροι, είναι ανταγωνιστές σε αυτή την εποχή της παγκοσμιοποίησης.

Οι απαιτήσεις αλλά και οι ανάγκες των λαών δεν μπορούν να ικανοποιηθούν από την δημιουργία ιδιωτικού πλούτου.

Τα ΑΕΠ, όσο και να αυξάνονται εντυπωσιακά, δεν σημαίνουν και ανάπτυξη των απαραίτητων υποδομών στη παιδεία, στην υγεία, κλπ.

Η  δε ανισότητα, όπως η διαφθορά και ο νεποτισμός, αυξάνονται συνεχώς εκ μέρους των ελίτ.

Και οι κατώτερες τάξεις δεν κερδίζουν τίποτα.

Δεν θα πρέπει λοιπόν να προκαλεί έκπληξη το ότι οι διαδηλώσεις είναι ιδιαίτερα έντονες σε κράτη που ιδρύθηκαν με σκοπό την ισότητα, π.χ στο Ισραήλ, όπου ο Σιωνισμός κάποτε  ήταν συνώνυμο της ισότητας, ή στην Ινδία και στη Βραζιλία, όπου η δημοκρατία υπόσχονταν κοινωνική και οικονομική δικαιοσύνη.

Ο παγκόσμιος καπιταλισμός, με την υπόσχεση της ευημερίας, αντικατέστησε σε αυτές τις χώρες την συλλογική πρόνοια.

Αντί για αναδιανομή, τα κράτη αποφάσισαν να προσφέρουν ισότητα στις ευκαιρίες για τους μη προνομιούχους πολίτες τους.

Αυτό όμως δεν συνέβη αρκετά γρήγορα. Και πολλές φορές δεν συνέβη καθόλου.

Η κοινωνική συνοχή λείπει σχεδόν από παντού.

Όλοι οι πολίτες αισθάνονται αποκομμένοι.

Από τους Ινδούς αγρότες που γονατίζουν εξαιτίας των διακυμάνσεων της παγκόσμιας τιμής του βάμβακα, ως τους Ισπανούς πτυχιούχους που πλήττονται από την ανεργία, οι σκοτεινές οικονομικές δυνάμεις είναι αυτές που καθορίζουν την μοίρα του ατόμου.

Το ίδιο ανήμπορες είναι ως ένα βαθμό και οι κυβερνήσεις τους.

Η κινητικότητα του κεφαλαίου, και του εργατικού δυναμικού, τις έχει στερήσει τη δυνατότητα θέσπισης πολιτικών που θα δημιουργούσαν μια κοινωνία ισότητας.

Το συνεχές φλερτ με τους επιχειρηματίες και τους επενδυτές, έχει συνεισφέρει στην άποψη ότι οι κυβερνήσεις και το κεφάλαιο συνεργάζονται προκειμένου να διαλύσουν την μεσαία τάξη.

Αυτό έχει γίνει κοινή πίστη, ειδικά μετά το τέλος ενός μεγάλου κύκλου υψηλής ανάπτυξης, στη διάρκεια του οποίου λίγοι έγιναν πολύ πλούσιοι, και πολλά κοινωνικά αγαθά ιδιωτικοποιήθηκαν.

Ακόμη όμως και οι πλούσιοι χρειάζονται το κράτος  για να κτίσει και να συντηρήσει τους δρόμους, τα αεροδρόμια, την παροχή ενέργειας, και για να ελέγξει την αυξανόμενη εγκληματικότητα.

Όσο για τους υπόλοιπους, που μέχρι τώρα δεν κέρδισαν τίποτα από την παγκοσμιοποίηση, ούτε καν εκπαίδευση, οι προοπτικές τους είναι θολές, ειδικά εν μέσω κρίσης.

Εξ ου και ο αταξικός χαρακτήρας των διαδηλώσεων, αφού προνομιούχοι και μη αισθάνονται εξίσου εξαπατημένοι.

Πάντως, για να λέμε την αλήθεια, οι Ινδοί που διαδηλώνουν εναντίον της αστυνομικής αυθαιρεσίας, δεν μιλάνε και για τους συμπατριώτες τους στο Κασμίρ που ζουν υπό καθεστώς στρατιωτικής κατοχής.

Οι διαδηλωτές για δικαιοσύνη στο Ισραήλ, δεν αναφέρονται στους Παλαιστίνιους.

Και οι Τούρκοι που εξεγείρονται στη πλατεία Ταξίμ δεν λένε τίποτα για την αυτονομία των Κούρδων.

Τέλος, οι πλούσιοι που διαδηλώνουν, δεν δείχνουν να θέλουν να μοιραστούν τους καρπούς του καπιταλισμού με τα φτωχά αδέλφια τους.

Οι διαδηλωτές δεν είναι καν ενωμένοι σε εσωτερικό επίπεδο.

Το να μπουν όλοι σε μια νέα φάση σοσιαλιστικής αλληλεγγύης, όπως ελπίζει ο Μαρξιστής φιλόσοφος Slavoj Zizek, αποτελεί ουτοπία.

Το κεφάλαιο και η εργασία έχουν παγκοσμιοποιηθεί επιτυχώς, και το μόνο στο οποίο μπορούν να ελπίζουν οι διαφωνούντες είναι να τους δείξει η τηλεόραση.

Το μόνο απτό κέρδος από τις γενικευμένες διαδηλώσεις είναι η ικανοποίηση της εξάσκησης της ελευθερίας του λόγου και της πράξης. Της επικοινωνίας δηλαδή.

Στις αρχές του 19^ου αιώνα, ο Tocqueville είχε προειδοποιήσει για τα δεινά μιας υπερβολικά συγκεντρωτικής δημοκρατίας, που θα οδηγούσε σε εγωιστικές  συμπεριφορές, και πολιτικά απαθείς πολίτες.

Αυτό σήμερα αποτελεί τον κανόνα, καθώς οι πολιτικές αποφάσεις αφέθηκαν στους τεχνοκράτες, και οι πολίτες  ψηφοφόροι αποσύρθηκαν από τα δημόσια πράγματα.

Εδώ και καιρό, κάποιες απρόσωπες ολιγαρχικές γραφειοκρατίες, όπως η ΕΕ, στέρησαν από τους πολίτες τα δημοκρατικά τους δικαιώματα.

Και αυτό που βλέπουμε σήμερα είναι η εξέγερση των πολιτών εναντίον της δικής τους απάθειας.

Απομένει να δούμε αν η νέα αυτή μαζική συμμετοχή στα κοινά θα αποφέρει καρπούς.

Πάντως, όπως και να’ χει, ήδη αρχίσαμε να βλέπουμε μια πρόοδο, αφού η δημοκρατία άρχισε και πάλι να σημαίνει κάτι περισσότερο από εκλογές ρουτίνας, και απόσυρση στην ιδιωτική μας σφαίρα, μακριά από τα κοινά.

Pankaj Mishra  

Bloomberg

Απόδοση: S.A.